6-mavzu: ilmiy tadqiqotda modellashtirish va nazariy tadqiqot usullari

K R O S S W O R D

9

U

4

M

P

6

7

U

R

M

K

M

E

A

O

8

L

10

D

5

T

M

M

A

A

M

A

E

P

A

SH

N

2

3

E

N

M

Y

N

T

A

M

B

T

A

A

U

T

I

L

1

M

O

D

E

L

L

A

SH

T

I

R

I

SH

D

L

I

O

T

E

Q

I

Z

E

G

G

I

R

I

SH

L

I

I

K

L

Y

L

Y

I

I

A

1) Nusxa – modelni o‘rganish orqali ob’ektni bilish va xossalarini bashorat qilish usuli

2) Me’yor, namuna ma’nolarini anglatadi

3) Qanday modellashtirish - model simvollar, harflar, chizma, sxema, formula kabi vositalardan tuzilishidir

4) Qanday modellashtirish - Ko‘p hollarda ob’ekt qanday jismlardan iborat bo‘lsa, uning hislatlarini takrorlaydigan model ham o‘sha materialdan yasalishidir

5) Bilvosita mulohaza yuritish va xulosa chiqarish usulidir.

6) Bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan ob’ektlarda o‘xshash xossalar va funksiyalar mavjudligini o’rganadigan modellashtirish.

7) Bunda model funksiyasini dastur bajaradi bu qaysi modellashtirish?

8) Qanday modellashtirish - Tafakkurdagi mantiqiy amallarni bajarishga moslashtirilgan mantiqiy modellarni ishlab chiqish tarixi uzoq vaqtga borib taqalishidir

9) Bu tahlil qilingan xossalar uchun umumiy bo‘lgan belgi va tomonlar xususida obraz va tasavvurlar hosil qilish, tafakkurda ularni birlashtirib, umumiy mazmunga ega bo‘lgan tushuncha, g‘oya yoki qoidani ishlab chiqish usulidir

10) yunoncha ajratish, parchalash, farqiga borish ma’nosini bildiradi

GLOSSARIY

1. 
   Modellashtirish usuli – Tadqiqotning muhim usullaridan biridir.
   
2. 
   Modellashtirish usuli – ham empirik, ham nazariy izlanish darajalarida, tabiiy, texnik va ijtimoiy-gumanitar fanlarda qo‘llaniladigan umumilmiy usuldir.
   
3. 
   Modellashtirish usuli – har qanday, atomdan tortib, to inson, jamiyat va kosmik tizimlargacha bo‘lgan ob’ektlarni samarali tadqiq qilish imkoniyatini beradi.
   
4. 
   Model – o‘xshash nusxa sifatida asl ob’ektning xossa va tomonlarini qaytarar (tiklar) ekan, u asl ob’ekt haqida bilim manbaiga aylanadi.
   
5. 
   Gomomorfik munosabat – model va ob’ekt o‘rtasida to‘liq bo‘lmagan shakliy o‘xshashlik qayd qilinishidir.
   
6. 
   Geografik harita – biron-bir o‘lkaning gomomorfik modelidir.
   
7. 
   Izomorfik munosabat – ob’ekt va model, ularning parametrlari o‘rtasida katta aniqlikdagi o‘xshashlik, aynanlik mavjudligidir.
   
8. 
   Modellashtirish – bu nusxa – modelni o‘rganish orqali ob’ektni bilish va xossalarini bashorat qilish usulidir.
   
9. 
   Modellashtirish – model orqali ob’ektni o‘rganish, uning xossalari va funksiyalarini bashorat qilish usulidir.
   
10. 
    Modellashtirish usuli – matematik va eksperimental tadqiqotlarga yaqin turadi, ularni tarkibiga kiradi, samarali natijalar berish manbaiga aylanadigan usuldir.
    
11. 
    Predmetli modellashtirish – Ko‘p hollarda ob’ekt qanday jismlardan iborat bo‘lsa, uning hislatlarini takrorlaydigan model ham o‘sha materialdan yasalishidir.
    
12. 
    Fizik modellashtirish – Fan va texnikada keng qo‘llanilib, fizik jarayonlar, turli mexanizm va mashinalar, ularning struktura, xossa va funksiyalari modellarda o‘rganiladi, olingan natijalar yangi eksperimental namunalarni loyihalashtirishda tatbiq qilinishidir.
    
13. 
    Mantiqiy modellashtirish – Tafakkurdagi mantiqiy amallarni bajarishga moslashtirilgan mantiqiy modellarni ishlab chiqish tarixi uzoq vaqtga borib taqalishidir.
    
14. 
    Belgili (semiotik) modellashtirish –model simvollar, harflar, chizma, sxema, formula kabi vositalardan tuzilishidir.
    
15. 
    Matematik modellashtirish – Bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan ob’ektlarda o‘xshash xossalar va funksiyalar mavjudligidir.
    
16. 
    Xayoliy (virtual) modellashtirish – Tafakkur kuchi bilan xayoliy eksperiment o‘tkazilganda, tasavvur qilingan obraz-nusxa (atom yoki molekula strukturasi, termodinamikada Karno sikli, jamiyatda ijtimoiy islohotlarni o‘tkazish loyihasi va boshqalar) model rolini o‘ynaydi. Obraz – nusxa tahlil qilinadi, tasavvurda turli sharoitga qo‘yiladi, ta’sirlar, oqibatlar ko‘rib chiqiladi.
    
17. 
    Kompyuterli modellashtirish – Bunda model funksiyasini dastur bajaradi. Shu bilan birga har qanday dastur model bo‘la olmaydi. Dastur ko‘rinishiga ega bo‘lgan algoritm bo‘yruq yoki yo‘l-yo‘riq beruvchi simvollardan iborat tizimidir. Faqat o‘zida ob’ekt haqida ma’lumotni saqlagan freym va slotdan iborat dastur model bo‘lishi mumkin.
    
18. 
    Kompyuterli modellashtirish – ob’ektning xossa va o‘zgarish parametrlarini aniqlash va bashorat qilish maqsadida amalga oshirilishidir.
    
19. 
    Model – ob’ektning o‘rindosh bo‘lib, unga nisbatan nusxa ko‘rinishiga ega bo‘lishidir.
    
20. 
    Analiz – (yunon. analysis – ajratish, parchalash, farqiga borish) amalda yoki fikran ob’ektni qismlarga (unsurlarga) bo‘lish va ularni har birini alohida-alohida o‘rganish usulidir.
    
21. 
    Analogiya – (yun. anologiya – moslik, o‘xshashlik) bilvosita mulohaza yuritish va xulosa chiqarish usulidir.
    
22. 
    Qat’iy analogiya – modellashtirish usuliga asoslangan tadqiqotlarda, bir qator matematik, tabiiy va texnik ilmiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladigan analogiyadir.
    
23. 
    Yanglish analogiya – ko‘rib chiqilayotgan masala mohiyatini tushunmagan paytda yoki muxolif tomonni adashtirish maqsadida foydalanadigan analogiyadir.
    
24. 
    Gipotetik usul – O‘rganilayotgan ob’ektning xossalari xususida faraz, taxmin qilishga asoslangan usuldir.
    
25. 
    Gipoteza – (yun.hupothesis-asos, faraz)-biron-bir xodisa yoki uning sababi haqida taxminiy fikr bo‘lib, uni hozirgi bilim va amaliyot darajasida tekshirib, isbotlab bo‘lmaydi, lekin ma’lum ehtimollik bilan tushuntirib berish qobiliyatiga ega.
    
26. 
    Umumiy gipoteza – nihoyatda keng miqyosda namoyon bo‘ladigan narsa va xodisalarni tushuntirish uchun ishlab chiqilgan farazdir.
    
27. 
    Juz’iy gipoteza – ma’lum guruhga oid ob’ektlar sababi, qonuniyatlarini tushuntiradigan farazdir.
    
28. 
    Yakka gipoteza – bu alohida hodisa yoki faktlarni tushuntiradigan ilmiy farazdir.
    
29. 
    Formallashtirish usuli– bu  ob’ekt xossalarini simvollar (belgilar) bilan ifdalab, keyinchalik shu simvollar bilan ishlash yo‘li va qoidalari tizimidir.Formallashtirish usulidan foydalanishning yorqin misoli iqtisodiy jarayonlarni matritsali modellashtirish apparati yordamida tadqiq qilishdir.
    
30. 
    Umumlashtirish – bu tahlil qilingan xossalar uchun umumiy bo‘lgan belgi va tomonlar xususida obraz va tasavvurlar hosil qilish, tafakkurda ularni birlashtirib, umumiy mazmunga ega bo‘lgan tushuncha, g‘oya yoki qoidani ishlab chiqish usulidir.