6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

Inson hayotida qadriyatlar tizimi.
Inson hayotida
qadriyatlar muammosi psixologik 
tadqiqotlarda etakchi o`rinni egallaydi, chunki ular shaxsiyatning o`zagidir va uning 
yo`nalishini belgilaydi. Ushbu muammoni hal qilishda qadriyatlar tizimini o`rganishga 
katta ahamiyat beriladi va bu yerda S. Bubnovaning izlanishlari jiddiy ta`sir ko`rsatdi, u 
M. Rokichning asarlari asosida qadriyaviy mo`ljallar tizimining o`ziga xos modelini 
yaratdilar (u ierarxik va uch darajadan iborat). Uning fikricha, inson hayotidagi 
qadriyatlar tizimi quyidagilardan iborat.
 
•
eng umumiy va mavhum bo`lgan qadriyatlar-ideallar (ma`naviy va ijtimoiy 
qadriyatlarni o`z ichiga oladi); 
•
inson hayot faoliyati jarayonida mustahkamlanadigan qadriyatlar-xususiyatlar; 
•
qadriyatlar-faoliyat va xulq-atvorning usullari. 

---

Qadriyatlarning har qanday tizimi doimo qadriyatlarning ikkita toifasini birlashtiradi: 
qadriyatlar-maqsadlar (yoki terminal) va qadriyatlar-usullar (yoki instrumental). 
Terminallar inson, guruh va jamiyatning ideallari va maqsadlarini o`z ichiga oladi, 
instrumental qadriyatlar esa ma`lum jamiyatda qabul qilinadigan va ma`qullanadigan 
maqsadlarga erishish usullarini o`z ichiga oladi. Qadriyatlar-maqsadlar qadriyatlar 
usullaridan ko`ra barqarorroqdir, shuning uchun ular turli xil ijtimoiy va madaniy 
tizimlarda tizimni tashkil etuvchi omil bo`lib xizmat qiladi. 
Jamiyatda mavjud bo`lgan muayyan qadriyatlar tizimiga har bir kishi o`z 
munosabatini 
namoyish 
etadi. 
Psixologiyada 
qadriyatlar 
tizimidagi 
inson 
munosabatlarining besh turi ajralib turadi (Y. Gudechek fikriga ko`ra): 
•
faol, u ushbu tizimning yuqori darajadagi internalizatsiyasida ifodalanadi;
•
konformal, ya`ni tashqi tomondan qabul qilingan, lekin ayni paytda odam o`zini 
ushbu qadriyatlar tizimi bilan identifikatsiyalamaydi;
•
indifferenet, bu ushbu tizimga befarqlik va tizimga mutlaqo qiziqishning 
yo`qligidan iborat; 
•
norozilik yoki rad etish, bu tizimga tanqidiy munosabatda bo`lish va qoralashda 
namoyon bo`ladi;
•
muxolifat, ushbu tizim bilan ichki va tashqi qarama-qarshiliklarda o`zini namoyon 
qiladi.
Ta`kidlash joizki, inson hayotidagi qadriyatlar tizimi shaxs tuzilishidagi eng muhim 
tarkibiy qism hisoblanadi, shu bilan birga u chegaraviy pozitsiyasini egallaydi - bir 
tomondan, bu shaxsning shaxsiy ma`nolari tizimi, ikkinchi tomondan uning 
motivatsion-ehtiyojiy sohasi. Shaxsning qadriyatlari va qadriyaviy mo`ljallari insonning 
etakchi sifati bo`lib, uning betakrorligini va o`ziga xosligini ta`kidlaydi. 
Qadriyatlar inson hayotining eng kuchli tartibga soluvchisidir. Ular insonni uning 
rivojlanish yo`liga yo`naltiradi va uning xatti-harakati va faoliyatini aniqlaydi. Bundan 
tashqari, insonning muayyan qadriyatlar va qadriyaviy mo`ljallarga yo`naltirilganligi, 
albatta jamiyatning shakllanishiga ta`sir ko`rsatadi.