6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

Qadriyatlar inson hayotida: aniqlamasi, xususiyatlari va ularning tasnifi
. 
Nafaqat 
har bir shaxsning, balki butun jamiyatning hayotidagi eng muhim rolni birinchi 
navbatda integrativ funktsiyani bajaradigan qadriyatlar va qadriyaviy mo`ljallar 
o`ynaydi. Aynan qadriyatlar asosida (ularning sotsium tomonidan ma`qullanishiga 
mo`ljal olgan holda) har bir inson hayotda o`z tanlovini amalga oshiradi. Shaxs 
tuzilishida markaziy o`rinni egallab turgan qadriyatlar insonning yo`nalishi va uning 
ijtimoiy faolligi mazmuniga, xulq-atvori va xatti-harakatlariga, uning ijtimoiy 
pozitsiyasiga va uning dunyoga, o`ziga, boshqa kishilarga umumiy munosabatiga jiddiy 
ta`sir qiladi. Shu sababli, inson hayotning mazmunini yo`qotishi har doim eski 
qadriyatlar tizimini yo`q qilish va qayta ko`rib chiqish natijasidir va bu mazmunga 
qaytish uchun u umuminsoniy tajribaga asoslangan va jamiyatda qabul qilingan xatti-
harakatlar va faoliyat shakllaridan foydalangan holda yangi tizim yaratishi kerak.
 
Qadriyatlar insonning o`ziga xos ichki integratori bo`lib, uning barcha ehtiyojlari, 
qiziqishlari, ideallari, qarashlari va e`tiqodlarini o`zida jamlaydi. Shunday qilib, inson 
hayotidagi qadriyatlar tizimi uning butun shaxsiyatining ichki o`zagi shaklini oladi va 
jamiyatdagi xuddi shu tizim uning madaniyatining o`zagidir. Shaxs darajasida ham, 
jamiyat darajasida ham harakat qiladigan qadriyatlar tizimlari o`ziga xos birlik yaratadi. 
Buning sababi shundaki, shaxsiy qadriyatlar tizimi har doim ma`lum bir jamiyatda 
hukmron bo`lgan qadriyatlar asosida shakllanadi va ular, o`z navbatida, har bir 
shaxsning individual maqsadini tanlashga va unga qanday erishishini belgilashga ta`sir 
qiladi. 
Qadriyatlar insonning hayotida faoliyat maqsadlarini, usullarini va shartlarini tanlash 
uchun asosdir, shuningdek, u ushbu yoki boshqa faoliyatni nima uchun amalga 
oshirayotganligi to`g`risidagi savolga javob berishga yordamlashadi. Bundan tashqari, 
qadriyatlar rejaning (dasturning), shaxsning faoliyati va uning ichki ruhiy hayotining 
tizimni tashkil etuvchi yadrosini anglatadi, chunki insoniyatning ma`naviy tamoyillari, 
niyatlari va axloqiy me`yorlar ko`proq faoliyatga emas, balki qadriyatlar va qadriyaviy 
mo`ljallarga taalluqlidir. 
Qadriyatlarning inson hayotidagi roli: muammoga nazariy yondoshuvlar.
Zamonaviy insoniy qadriyatlar ham nazariy, ham amaliy psixologiyaning eng dolzarb 
muammosidir, chunki ular shaxsning dunyoqarashini shakllantirishga ta`sir qiladi va 
nafaqat alohida shaxsning, balki ijtimoiy guruhning (katta yoki kichik), jamoaning, 
etnosning, millatning va butun insoniyatning faoliyatini integrativ asosidir. Insonning 
hayotidagi qadriyatlarning rolini ortiqcha baholash qiyin, chunki ular uning hayotini 
yoritadi, hayotini uyg`unlik va soddalik bilan to`ldiradi, bu esa insonning iroda 
erkinligiga, ijodiy imkoniyatlarning irodasiga intilishini belgilab beradi.

---

Inson hayotidagi qadriyatlar muammosi aksiologiya fani (yunoncha axia - qadriyat, 
logos - oqilona so`z, ta`limot, o`rganish), aniqrog`i falsafa, sotsiologiya, psixologiya va 
pedagogika ilmiy bilimlarining alohida tarmog`i tomonidan o`rganiladi. Psixologiyada 
qadriyatlar deganda insonning o`zi uchun muhim bo`lgan, uning haqiqiy ehtiyojlariga, 
ideallariga, shaxsiy ma`nolariga javob beradigan narsa tushuniladi. Shuningdek, 
qadriyatlar deganda ular ijtimoiy ideallarni aks ettiradigan va shuning uchun zarur, 
bo`lishi lozim etalon hisoblanadigan ob`ektlar, hodisalar, ularning xususiyatlari va 
mavhum g`oyalar tushuniladi.
Ta`kidlash joizki, inson hayotidagi qadriyatlarning muhimligi va ahamiyati faqat aksi 
bilan qiyoslaganda vujudga keladi (odamlar yaxshilikka intilishadi, chunki yer yuzida 
yovuzlik mavjud). Qadriyatlar insonning ham, butun insoniyatning ham hayotini 
qamrab oladi, shu bilan birga ular mutlaqo barcha sohalarga (bilish, xulq-atvor va 
hissiy) ta`sir qiladi. 
Qadriyatlar muammosi ko`plab taniqli faylasuflar, sotsiologlar, psixologlar va 
o`qituvchilarda qiziqish uyg`otdi, ammo bu masalani o`rganishning boshlanishi qadimgi 
davrlarga borib taqaldi. Masalan, Sokrat birinchilardan bo`lib yaxshilik, fazilat va 
go`zallikni nima ekanligini tushunishga harakat qilgan va bu tushunchalar narsalar yoki 
qilmishlardan ajratilgan. U ushbu tushunchalarni anglash natijasida olingan bilim 
insonning axloqiy xatti-harakatlarining asosi deb hisoblaydi. Protagorning g`oyalariga 
murojaat qilsak, ular har bir inson allaqachon mavjud va mavjud bo`lmagan narsalar 
o`lchovi sifatida qadriyatga ega deb hisoblashgan. 
«Qadriyat» kategoriyasini tahlil qilganda, Aristotelni e`tiborsiz qoldirib bo`lmaydi, 
chunki «timia» (yoki qadrli) atamasining kelib chiqishi aynan unga tegishli. Uning 
fikricha, qadriyatlar inson hayotida ham narsa va hodisalar manbai, ham ularning xilma-
xilligi sababidir. Aristotel quyidagi xayrliliklarni ajratadi: 

qadrlanadigan (yoki ilohiy, ular qatoriga fauylasuf jon va aqlni kiritadi); 

maqtovli (jasur maqtov); 

imkoniyatlar (ularga faylasuf kuch, boylik, go`zallik, hokimiyat va h.k.kiritadi). 
Qadriyatlarning tabiati haqidagi savollarni ishlab chiqishga Yangi asr faylasuflari 
muhim hissa qo`shdilar. O`sha davrning eng ko`zga ko`ringan namoyondalaridan biri 
I.Kant bo`lib, u irodani insonning qadriyatlar sohasidagi muammolarni hal qilishga 
yordam beradigan markaziy kategoriya deb atagan. Qadriyatlarning shakllanish 
jarayonini eng batafsil tushuntirish G.Gegelga tegishli bo`lib, u qadriyatlarning 
o`zgarishini, ularning aloqalarini va strukturasini faoliyatining mavjudligining uchta 
darajasida tasvirlagan (ular quyidagi jadvalda batafsilroq tasvirlangan). 
Faoliyat jarayonida qadriyatlarning o`zgarishining xususiyatlari (G.Gegel` bo`yicha) 
Faoliyat 
darajalari 
Qadriyatlarni shakllanishining xususiyatlari 
Birinchi 
subyektiv qadriyatning paydo bo`lishi (uni aniqlash harakat boshlanishidan 
oldin amalga oshiriladi), qaror qabul qilinadi, ya`ni qadriyat-maqsad 
aniqlashtirilishi va tashqi o`zgaruvchan sharoitlar bilan bog`liq bo`lishi 
kerak
Ikkinchi 
Qadriyat faoliyatning diqqat markazida bo`ladi, qadriyat va unga 
erishishning mumkin bo`lgan usullari o`rtasidagi faol va shu bilan birge 
ziddiyatli o`zaro ta`sir yuz beradi, bu erda qadriyat yangi qadriyatlarni 
shakllantirish usuliga aylanadi.
Uchinchi 
qadriyatlar bevosita faoliyatga bog`lanadi, unda ular ob`ektlashtirilgan 
jarayon sifatida namoyon bo`ladi
Inson hayotidagi qadriyatlar muammosi xorijiy psixologlar tomonidan chuqur 
o`rganilgan, ular orasida V.Franklning ishlarini alohida ta`kidlash kerak. Uning 
so`zlariga ko`ra, inson hayotining mazmuni uning bazaviy ma`lumoti sifatida 
qadriyatlar tizimida namoyon bo`ladi. QAdriyatlar deganda u nafaqat konkret 
jamiyatning, balki insoniyatning butun (tarixiy) rivojlanish yo`lida ularning ko`p sonli 

---

vakillari uchun xos bo`lgan ma`nolarni (u ularni «ma`no universaliyalari» deb atadi) 
tushundi. Viktor Frankl qadriyatlarning subyektiv ahamiyatiga e`tiborni qaratdi, bunga 
avvalo insonning uni amalga oshirish uchun javobgarlikni o`z zimmasiga olishi yuz 
beredi.
O`tgan asrning ikkinchi yarmida qadriyatlar ko`pincha olimlar tomonidan «qәdriyaviy 
mo`ljallar» va «shaxsiy qadriyatlar» tushunchalari nuqtai nazaridan ko`rib chiqilgan. 
Shaxsning qadriyviy mo`ljallarini o`rganishga katta e`tibor qaratildi, va ular ham 
insonning atrofdagi voqelikni baholashi uchun mafkuraviy, siyosiy, axloqiy va etikaviy 
asos, ham ob`ektlarni shaxs uchun ahamiyatiga ko`ra farqlash usuli sifatida tushunildi. 
Deyarli barcha olimlar e`tibor bergan asosiy narsa shundan iboratki, qadriyaviy 
mo`ljallar insonning ijtimoiy tajribasini o`zlashtirishi natijasida shakllanadi va ular 
o`zlarining namoyon bo`lishlarini shaxsning maqsadlari, ideallari, qiziqishlari, 
e`tiqodlarida va boshqa ko`rinishlarida topadilar. O`z navbatida, inson hayotidagi 
qadriyatlar tizimi shaxsiyat yo`naltirilganligining mazmuniy tomonining asosi bo`lib, 
uning atrofdagi voqelikga ichki munosabatini aks ettiradi. 
Shunday qilib, psixologiyada qadriyaviy mo`ljallar shaxsning yo`nalishini va uning 
faolligining mazmuniy tomonini tavsiflovchi murakkab ijtimoiy-psixologik hodisa 
sifatida qaraldi, bu insonning o`ziga, boshqa odamlarga va umuman olamga umumiy 
yondoshuvini belgilab berdi, shuningdek uning xulq-atvoriga va faoliyatiga ma`no va 
yo`nalish berdi.