6 Маъруза Yarimo‘tkazgichlar va dielektriklarda kinetik xodisalar. Galvanomagnetik, termoelektrik va termomagnetik samaralar. Xoll samarasi

6–расм. Риги–Ледюкнинг кўндаланг термомгнит эффекти.

Бўйлама термомагнит эффектлар.

  Яримўтказгичларда юқорида қаралган кўндаланг эффектлар биргаликда бўйлама термомагнит эффектлар ҳам кузатилади. Агар яримўтказгич намунасида X ўқи йўналишида дастлабки иссиқлик оқими мавжуд бўлса ва унга кўндаланг магнит майдонини улаганимизда нафақат кўндаланг балки яна бўйлама потенциаллар фарқи ҳам ҳосил бўлади (Нернст–Эттингсгаузеннинг бўйлама эффекти). Бу эффектни термоэюкнинг кўндаланг магнит майдонидаги ўзгариши деб талқин қилиш мумкин.

Агар магнит майдони уланганидан кейин X ўқи бўйлаб иссиқлик оқими доимий тарзда ушлаб турилса, у ҳолда Y ўқи бўйлаб юзага келадиган кўндаланг температуралар фарқидан ташқари X ўқи бўйлаб бўйлама температуралар фарқи ҳам ҳосил бўлади (Риги–Ледюкнинг бўйлама эффекти). Унинг пайдо бўлишига иссиқлик ўтказувчанликнинг магнит майдонида ўзгариши сабаб бўлади.

Шуни қайд қиламизки кинетик коэффициентлар қийматлари намуна билан атроф муҳит ўртасидаги иссиқлик алмашинуви ўзгарганида ўзгариши мумкин экан. Шунинг учун изотермик ва адиабатик эффектлар фарқланади. Изотермик эффектлар деганда Y ва Z ўқлари бўйлаб кўндаланг температуралар градиентлари нолга тенг бўлганида юзага келадиган эффектлар тушунилади. Адиабатик эффектлар деганда эса кўндаланг иссиқлик оқимлари нолга тенг бўлган шароитлардаги эффектлар тушунилади. Риги–Ледюк эффекти изотермик эффект бўла олмайди, чунки у кузатилиши учун температуралар градиенти ҳосил қилиниши керак. Қараб чиқилган эффектлардан ташқари кўчиш ҳодисаларига диффузия ва иссиқлик ўтказувчанлик жараёнлари ҳам киради.

Турли кинетик коэффициентлар: электр ўтказувчанлик, Холл доимийси, термоэюк ва бошқалар қийматлари ҳаракатчан заряд ташувчилар хоссалари: уларнинг заряди, массаси, кристаллдаги энергетик спектри ҳамда уларнинг кристалл панжара билан ўзаро таъсирининг ўзига хосликлари билан сезиларли даражада боғлиқ бўлади. Шунинг учун кинетик ҳодисаларни тадқиқ қилиш яримўтказгичлардаги электрон жараёнлар ҳақида кенг маълумотларни беради.