════════════════════════════════════════════
6-Ma’ruza. Yarim o’tkazgichli tranzistorlar
Reja:
1.Tranzistorlarning tuzulishi, ishlah prinsipi va ulanish sxemalari
2.Bipolyar tranzistorlar
Tayanch iboralar: Kollektor, baza, emmittor, injeksiya, dreyef, n-p-n tipli,p-n-p
tipli,stok, istok, zatvor, kanal.
1.Tranzistorlarning tuzulishi, ishlah prinsipi va ulanish sxemalari
Uilyam Bredford Shokli tomonidan yaratilgan 1945-1950 yillarda yaratilgan yassi
transistor eng keng tarqalgan transistor turlari hisoblanadi. U ham kuchaytirish ham
kalit vazifasini bajarish mumkin ya’ni elektron sxemalar uchun universal element
bo’ladi.
Ikki p-n o`tishli va uch elektrodli kuchaytirish xususiyatiga ega bo`lgan yarim
o`tkazgichli asbob tranzistor deyiladi. Tranzistor ikki o’tishli asbob bo’lib, o’tishlar
uch qatlam chegarasida xosil bo’ladi.Chetki qatlamlarning o’tkazuvchanlik turiga
bog’liq ravishda tranzistor p-n-p va n-p-n kanalli tranzistorlarga ajratiladi. Tranzistor
ikkala turning shartli belgilanishi, ishchi kuchlanishining qutubi va toklarning yo’nalishi
6.1–rasmda ko’rsatilgan
6.1-rasm. p-n-p va n-p-n kanalli tranzistorlarning shartli belgilanishi
To’g’ri yo’nalishda ishlovchi o’tishli emitter deb atasa, mos keluvchi chetki qatlamli
emitter deb atashdi. Diodlar kabi bunday nomlanish o’tish orqali noasosiy
tashuvchilarning injeksiyasini yoritadi. O’rta qatlamni baza deb atashadi.Teskari
yo’nalishda siljigan ikkinchi o’tishni kollektor, mos keluvchi chetki qatlamni esa
kollektor deb atashadi. Bu baza orqali o’tgan injeksiyalangan tashuvchilarni yig’ish
vazifasini yoritadi.Bunday yig’ilishning bo’lishi uchun baza qalinligi yetarli darajada
kichik bo’lishi kerak.
Aks holda injeksiyalangan tashuvchilar baza orqali ko’chish jarayonida
rekombinasiyaga uchrashi mumkin.
Ta’kidlash joizki,tranzistorda emitter va kollektor o’rnini o’zgartirgan holda
Ishlatish mumkin.Bu holat chetki qatlamlarning bir turda ekanligidan kelib chiqadi.
Biroq
real
strukturalarning
nosimmetrikligi
va
emitter
hamda
kollektor
materialiningfarqiga bog’liq ravishda ko’pgina transistor turlarida normal va invers
ulanishlari bir hil bo’lmaydi. Ba’zida transistor ikkala o’tishlar to’g’ri yo’nalishda
siljishda bo’lagan o’ziga xos bo’lgan rejimda ishlaydi. Bunda noasosiy tashuvchilarning
ikki tomonlama injeksiyasi va ikki tomonlama yig’lishi mavjud bo’ladi. Agarda ikkala
o’tishda injeksiya vazifasi yuqoriroq, bo’lsa transistor ikkita diodga aylanadi.
Biroq ko’pgina o’tishlardan birida yig’ilish vazifasi yuqoriroq bo’ladi va u orqali
siljish qutbiga mos kelmaydigan yo’nalishda oqib o’tadi. Bunday rejimni to’yinish
rejimi deb atashadi. Transistor ikkita o’zaro ta’sirlashuvi p-n o’tishdan tashkil topgan
tizim bo’lib, bunday o’zaro ta’sirlashuvning sharti baza qalinligining kichik bo’lishidir.
Tranzistorning asosiy xususiyatlari bazadagi jarayonlar bilan aniqlanadi.
Injeksiyalangan tashuvchilarning bazadagi harakatlanishi diffuziya va dreyeflardan
iborat bo’ladi. Dreyef amalga oshirilayotgan elektr maydon injeksiyaning yuqori
darajasi shuningdek qatlamning bir jinsli bo’lmaganligining natijasi bo’lishi mumkin.
Tashqi o`zgarmas kuchlanish manbai U
eb
to`g`ri ulangan p-n o`tish P1 emitter deb,
tashqi o`zgarmas kuchlanish manbai U kb teskari ulangan p-n o`tish P2 kollektor
o`tish deb ataladi. P1 o`tishning qarshiligi yo`q hisob, P2 o`tishning qarshiligi esa juda
kattadir.
Kuchlanish manbalarining bunday ulanishi tranzistor elektr tebranishlari
kuchaytirish shartlaridan biri bo`lsa, ikkinchisi ikkala o`tish orasidagi masofani qisqa
bo`lishi, ya`ni baza sohasining hajmi kichik bo`lishidir.
Tranzistorlarning bu ikkila tipida yuz beradigan fizik hodisalar bir xildir, shuning
uchun quyida faqat n-p-n tipli tranzistorning ishlashi bilan tanishamiz (6.2-rasm).
Emitter P1 o`tish to`g`ri kuchlanish U
eb
ostida bo`lgani uchun, chap n- sohadan
elektronlarning ko`p qismi o`rtadagi tor p - sohaga o`tadi. Bu elektronlar emitter toki I
e
ni hosil qiladi. Bazaga o`tgan elektronlarning ozgina qismi bazadagi teshiklar bilan
to`qnashib, o`z zaryadini yo`qotadi. Bu teshiklar o`rniga tashqi manbadan kirgan
teshiklar baza toki I
b
ni hosil qiladi. Bazaga o`tgan elektronlarning ko`p qismi kollektor
o`tish P2 tomon harakatini davom ettiradi va ular P2 ga yaqinlashishi bilan U
kb
ning
musbat kuchlanishi hosil qilgan elektr maydoni ta`sirida o`ngdagi n - sohaga o`tib,
kolletor toki I
k
ni hosil qiladi.
Demak, I
e
= I
b
+ I
k
bo`lgani uchun, doimo I
k
< I
e
, bu nisbat tranzistorning tok
bo`yicha uzatish koeffisientini izohlaydi:
,
Ie
Ik
(α = 0,9 ‚ 0, 95) (6.1)
~
U
kir
U
eb
U
kb
R
yu
VT
I
e
I
b
+
–
I
k
+
–
I
k
+
–
+
–
~
I
e
+
–
+
–
~
I
k
I
e
I
b
I
b
VT
VT
U
kir
U
eb
U
ek
U
bk
U
ek
a)
b)
v)
6.4 – rasm. Tranzistorning umumiy baza (a), umumiy emitter (b) va umumiy
kollektor (v) bo’yicha ulanish sxemalari
U
kir
R
yu
R
yu
p
p
p
n
n
n
P1
P1
P2
P2
K
K
E
U
kb
I
k
I
e
E
B
I
b
U
eb
+
–
–
+
VT
K
E
(p)
(p)
(n)
B
a)
K
E
(n)
(n)
(p)
B
b)
VT
+
–
B
–
I
k
I
e
U
eb
U
kb
+
6.2-rasm. p-n-p tipli (a) va n-p-n tipli (b) bipolyar tranzistorlarning tuzilishi va
shartli belgisi
-
-
-
-
+
n
n
p
P1
P2
K
E
B
I
e
I
k
I
b
U
kb
U
eb
+
+
–
–
Kirish
zanjiri
Chiqish
zanjiri
6.3 – rasm . Tranzistorning tuzililishi va ulanish sxemasi
Baza va kollektor toklari tranzistorning tok bo`yicha kuchaytirish koeffisienti
orqali bog`langan:
,
Ib
Ik
(β = 20- 200) (6.2)
Emitter o`tish kuchlanish U
eb
odatda uncha katta bo`lmaydi (vol`tning o`ndan bir
ulushlari chamasida), kollektor kuchlanishi U
bk
esa ancha katta bo`ladi (bir necha o`n
vol`t).
Ozgina U
eb
kuchlanishning zanjirida hosil qilgan tok kuchi I
b
o`zgarishi ancha
katta U
bk
kuchlanish ta`siri ostida kollektor zanjiridagi I
k
tokni qariyb shunday
miqdorda o`zgartiradi. Shu tufayli tranzistor yordamida tok (quvvat) kuchaytiriladi.
Tranzistorlarning uch xil ulanish sxemalari bor (6.4 –rasm):
- Umumiy bazaga ega bo`lgan sxema - UB (6.4.a-rasm);
- Umumiy emitterga ega bo`lgan sxema - UE (6.4.b-rasm);
- Umumiy kollektorga ega bo`lgan sxema - UK (6.4.v-rasm);
Tranzistor umumiy emitterga ega bo`lgan UE sxemasi bilan ulanganda quvvat
bo`yicha eng katta kuchaytirish koeffisienti olinadi. Shunga ko`ra, amalda UE sxemasi
ko`proq qo`llaniladi. Bundan tashqari, UE sxemasida tranzistorning kirish va chiqish
qarshiliklari miqdori ko`p farq qilmaydi, shuning uchun bir necha bosqichli
kuchaytirgichlar hosil qilish mumkin. UB sxemasida kirish qarshiligi kichik (taxminan
10 Om), chiqish qarshiligi
esa (bir necha kOm) katta. UK sxemasida kirish qarshiligi
katta, chiqishniki esa kichkina.
Amalda tranzistorlarning asosan ikkita: kirish va chiqish xarakteristikalaridan keng
foydalaniladi (4.3-rasm).
Tranzistorning UE ulanishida ular quyidagi (4.2 - rasm) ko`rinishga ega:
Kirish xarakteristikasi - I
b
= ƒ(U
eb
) , U
ek
= const (4.2. a-rasm);
Chiqish xarakteristikasi - I
k
= ƒ(U
ke
) , I
b
= const (4.2. b-rasm).
Tranzistorlar kuchaytirish sifati uning ko`p parametrlariga bog`liqdir.
Ulardan eng muhimlari:
-
yo`l qo`yish mumkin bo`lgan kollektorning sochish (tarqatish)quvvati-P
k max
,
- yo`l qo`yish mumkin bo`lgan kollektor - emitter kuchlanishi – U
ke max
,
- yo`l qo`yish mumkin bo`lgan kollektor toki – I
k max
,
- kollektorning teskari toki - I
ko
,
- tok uzatush statik koeffisienti – β tranzistorning kuchaytirish xususiyatini
xarakterlaydi,
- tok uzatish koeffisientining chastotalari chegarasi ƒ
cheg
( kGs yoki mGs hisobuda)
tranzistordan qanday chastotali tebranishlarni kuchaytirish uchun foydalanish
mumkinligini ko`rsatadi.
P
k.max
,
U
ke.max
,I
k.maks
Kabi parametrlardan birortasi yo`l qo`yilgan qiymatdan ortib
ketsa, tranzistor ishdan chiqishi mumkin.
4.5–rasm. Tranzistorning UE sxemasi uchun (a) kirish va (b) chiqish
xarakteristikalari
Do'stlaringiz bilan baham: |