1. Elektra mexanik tizimlarini avtomatik boshqarish. Elektir sxemalarining klasifikatsiyasi, shartli belgilar va elementlarini belgilanishi

Mavzu: Elektra mexanik tizimlarini avtomatik boshqarishning elektir sxemalarining klasifikatsiyasi, shartli belgilar va elementlarini belgilanishi
Reja:
1.Elektra mexanik tizimlarini avtomatik boshqarish.
2.Elektir sxemalarining klasifikatsiyasi, shartli belgilar va elementlarini belgilanishi


Sxemalarning nomlari va turlariO‘lchanadigan kattaliklarning asosiy shartli harfli belgilari Elektronik sxemalarni chizishda ishlatiladigan chiziqlar Buyumning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog‘lanishlar shartli tasvirlar yoki belgilar ko‘rinishida beriladigan konstruktorlik hujjatlari sxemalar deb ataladi ( 0 ‘zDSt 2.721-98). Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo‘lib, unda buyum qismlarining tarkibi va ular orasidagi bog‘lanishlar ko‘rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan foydalanish hamda mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketma-ketligi sxemalarda tushuntirib beriladi. Buyumning tarkibiy qismlari va ular orasidagi bog‘lanishlar shartli tasvirlar yoki belgilar ko‘rinishida beriladigan konstruktorlik hujjatlari sxemalar deb ataladi ( 0 ‘zDSt 2.721-98). Sxema loyihaga oid grafik hujjat bo‘lib, unda buyum qismlarining tarkibi va ular orasidagi bog‘lanishlar ko‘rsatiladi. Buyumlarni loyihalash, sozlash, nazorat qilish, tuzatish va ulardan foydalanish hamda mexanizm, asbob, moslama, inshoot va hokazolarning harakat (ish) jarayoni ketma-ketligi sxemalarda tushuntirib beriladi. Sxemalar masshtabga rioya qilmasdan chiziladi. Standart detallar uchun chizmalarda yozma tushuntirishlar berilmaydi, ammo standart bo‘lmagan detallarga yozma tushuntirishlar berilishi shart. Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning yig‘ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular sxema elementlari deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi.Sxemalar masshtabga rioya qilmasdan chiziladi. Standart detallar uchun chizmalarda yozma tushuntirishlar berilmaydi, ammo standart bo‘lmagan detallarga yozma tushuntirishlar berilishi shart. Sxemalarda mashina hamda mexanizmlarning yig‘ish birliklari yaxlit tasvirlanadi va ular sxema elementlari deyiladi. Bularga nasos, podshipnik, mufta va boshqalar kiradi.Sxemaning nomi uning turi va ko‘rinishiga qarab aniqlanadi. Sxemaning nomi uning turi va ko‘rinishiga qarab aniqlanadi. 1.Strukturali sxema — buyum qismining asosiy funksiyasini, o‘zaro bog‘lanishi va vazifasini aniqlaydi. Funksional qismlarini to‘g‘ri to ‘rtburchak shakllarda tasvirlash qabul qilingan bo‘lib, ularga sxema elementlarining raqami, belgisi, turi yoziladi. Ba’zi elementlarni shartli grafik belgilarda tasvirlashga yo‘l qo‘yiladi. 2. Funksional sxemada — buyum funksional qismlarining ayrimlari yoki barchasida ro‘y beradigan jarayonlar tasvirlanadi. Buyumning ish jarayonini o‘rganishda va buyumni sozlashda, nazorat qilishda va ta’mirlashda foydalaniladi. 3. Prinsipial sxemada — buyumning tarkibiy elementlari hamda ular orasidagi bog‘lanishlarning barchasi ko‘rsatiladi. Shunga ko‘ra, sxemaning bu turi buyumning ishlash jarayoni to‘g‘risida to‘la ma’lumot beradi.4. Birlashtirish (montaj) sxemasi — buyum qismlari orasidagi o‘zaro birlashishlar ko‘rsatiladi. Unda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi bo‘lgan o‘tkazgich, kabel, truboprovod kabilar aks ettiriladi. 4. Birlashtirish (montaj) sxemasi — buyum qismlari orasidagi o‘zaro birlashishlar ko‘rsatiladi. Unda shunday birlashishlarni amalga oshirish vositasi bo‘lgan o‘tkazgich, kabel, truboprovod kabilar aks ettiriladi. 5. Ulash sxemasida buyumning tashqi tomoni bilan boshqa buyumga birlashish (ulanish) joyi ko‘rsatiladi.6. Umumiy sxemada kompleksning tarkibiy qismlari tasvirlanib, foydalanish joyida qanday montaj qilish haqida ma’lumot beradi. Buyum elementlarining o‘zaro joylashishi sxemada taxminan to‘g‘ri tasvirlanadi.
O‘lchanadigan kattaliklarning asosiy shartli harfli belgilari.8-jadvalda shartli belgilarning birinchi harflarining asosiy qiymatlari keltirilgan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, unda A, B, С, I, N, O, Y, Z harflari yo‘q.
8-jadval
Bular zaxira harflar bo‘lib, kerakli paytlarda TOCTda ko‘rilmagan ma’lumotlarni belgilash uchun kiritish mumkin. X harfi qo‘llash uchun tavsiya etilmaydi. Standartda 1 ta va shu hujjatlar uchun ishlatilishi mumkin emas. Standart bitta zaxira harfini, bir hujjatda turli kattaliklarni, tushunchalarni belgilashda ishlatishga ruxsat bermaydi. Asboblar bajaradigan funksiyalarni ifodalashga E ,G ,V zaxira harflarini qo‘llash mumkin. Chiqish signalini tashkil qilishni belgilash uchun 5 ta zaxira harflari mo‘ljallangan: K,O,T,Y,Z.Bular zaxira harflar bo‘lib, kerakli paytlarda TOCTda ko‘rilmagan ma’lumotlarni belgilash uchun kiritish mumkin. X harfi qo‘llash uchun tavsiya etilmaydi. Standartda 1 ta va shu hujjatlar uchun ishlatilishi mumkin emas. Standart bitta zaxira harfini, bir hujjatda turli kattaliklarni, tushunchalarni belgilashda ishlatishga ruxsat bermaydi. Asboblar bajaradigan funksiyalarni ifodalashga E ,G ,V zaxira harflarini qo‘llash mumkin. Chiqish signalini tashkil qilishni belgilash uchun 5 ta zaxira harflari mo‘ljallangan: K,O,T,Y,Z.Ishlatilish sohasi va mazmuniga ko‘ra, sxemalar chizmachilik kursining asosiy materialini tashkil qiladigan proyeksion chizmachilikda ko‘p jihatlari bilan farqlanadi. Bu farqlar qisqacha quyidagilardan iborat:Ishlatilish sohasi va mazmuniga ko‘ra, sxemalar chizmachilik kursining asosiy materialini tashkil qiladigan proyeksion chizmachilikda ko‘p jihatlari bilan farqlanadi. Bu farqlar qisqacha quyidagilardan iborat:• sxemalar ma’lum sohada qo‘llaniladigan tayyor mahsulotlarning konstruksiyalarini ochib ko‘rsatmasdan, ularning tarkibiy qismlarini o‘ta soddalashtirilgan shartli belgilar yordamida o‘zaro bog‘lanishi va harakatlarini tasvirlaydi;• sxemalarning vazifasi biror ko‘rinishdagi: mexanik (kinematik sxemalar), elektrik (elektr sxemalari), siqilgan havo yoki gaz (pnevmatik sxemalar) va h.k. energiyaning harakati hamda o‘zgarishini yaqqol ko‘rsatishdan iborat. Yaqqollikni ta ’minlash maqsadida sxemaning hamma elementlari fazoda haqiqiy joylashgan o‘rniga qaramasdan, bitta tekislikka yoyib tasvirlanadi; • sxemalarning vazifasi biror ko‘rinishdagi: mexanik (kinematik sxemalar), elektrik (elektr sxemalari), siqilgan havo yoki gaz (pnevmatik sxemalar) va h.k. energiyaning harakati hamda o‘zgarishini yaqqol ko‘rsatishdan iborat. Yaqqollikni ta ’minlash maqsadida sxemaning hamma elementlari fazoda haqiqiy joylashgan o‘rniga qaramasdan, bitta tekislikka yoyib tasvirlanadi; • sxemalarning vazifasi qurilma tarkibiga kiruvchi elementlarni ko‘rsatib berish emas, balki ularning o‘zaro aloqalari xarakterini ochishdan iborat bo‘lganligi uchun sxema — aloqalar xarakterining o‘zgarish ehtimoli bilan bog‘liq m a’lumotlarni (mexanik uzatmalarda tezlikning o‘zgarishi, radiopriyomnik to ‘lqinlarini turli diapazonlarga to ‘g‘rilash, televizor kanallarini almashtirish va h.k.) ham o‘z ichiga olishi kerak;• ko‘p hollarda o‘quvchining texnik bilimlarga egaligi talab qilinmaydigan murakkab bo‘lmagan proyeksion chizmani o‘qishga nisbatan sxemalar bilan ishlash (ularni o‘qish va bajarish), m a’lum darajada o‘quvchilarning shu sohadagi texnik bilimlar saviyasiga bog‘liq bo‘ladi. • ko‘p hollarda o‘quvchining texnik bilimlarga egaligi talab qilinmaydigan murakkab bo‘lmagan proyeksion chizmani o‘qishga nisbatan sxemalar bilan ishlash (ularni o‘qish va bajarish), m a’lum darajada o‘quvchilarning shu sohadagi texnik bilimlar saviyasiga bog‘liq bo‘ladi. Elektr sxemalari elementlarining grafik belgilanishlarini bog‘lanish chiziqlari bilan bir xil: 0,2 dan 1,0 mm qalinlikda bajariladi (tavsiya qilinadigan qalinlik — 0,3 dan 0,4 mm.gacha). 13-jadvalda sxemalarda chiziqlarning qo‘llanilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirilgan.Elektr sxemasi – elektrotexnika qurilmalari yoki kompleks qurilmalarning tarkibi va ishlarini aniq belgilar yordamida qisqa shaklda yoritib bera oladigan matn hisoblanadi. Har qanday matnni o‘qish uchun alifboni va o‘qish qoidasini bilish kerak. Sxemani o‘qish uchun esa simvollar, shartli belgilar va ular nimani anglatishi qoidalarini bilish kerak bo‘ladi. Har qanday elektr sxemasi turli element va qurilmalarning shartli grafik belgilanishi va ular orasidagi bog‘lanishlar asosida quriladi. Sxemada tasvirlangan elementning vazifasi va funksiyasi simvollar orqali o‘ziga xos tilda tushintirib beriladi.
Elektr sxemalar va ayrim qismlarining barcha to‘g‘ri grafik shartli belgilanishi standartlarda jadval ko‘rinishida beriladi.
Shartli grafik belgilashlar oddiy geometrik shakllardan: kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, aylanalar, hamda tutash va shtrix chiziqlar, nuqtalardan hosil qilinadi. Standartda ko‘rib chiqilgan maxsus tizim bo‘yicha ularni birgalikda qo‘llash, turli xil elektr apparatlarni, uskunalarni, elektr mashinalarini, mexanik tarmoqlarni, elektr bog‘lanishlarni, obmotkali bog‘lanish turlarini, tok turi, tartibga solish usullari va shu kabilarni oson tasvirlash imkonini beradi. Bundan tashqari prinsipial elektr sxemalarda shartli grafik belgilashlarga qo‘shimcha ravishda sxemaning u yoki bu elementining o‘ziga xos ishini yoritib berish maqsadida maxsus belgilar foydalaniladi. Masalan, uch turdagi ulanishlar mavjud - tutashtiruvchi, uzib qo‘yuvchi ulanish, o‘zgartiruvchi ulanish. Shartli belgilar ulanishning asosiy funksiyasini aks ettiradi, ya’ni zanjirning tutashishi yoki uzib qo‘yilishi.
Muayyan ulanishning qo‘shimcha funksional imkoniyatlarini ko‘rsatish uchun ulanishning harakatlanadigan qismini tasvirlashda standartda ko‘zda tutilgan maxsus belgilardan foydalaniladi. Qo‘shimcha belgilar sxemada ulanishning tugmali boshqaruvini, rele vaqtini, yo‘ldagi o‘chirgichlarni va sh.k. larni topish imkonini yaratadi.
Elektr sxemadagi ba’zi bir elementlar sxemada bir nechta variantlarda belgilanishi mumkin. Masalan, o‘zgartiruvchi ulanishlarni belgilashning bir nechta varianlari mavjud, yoki transpormator obmotkasi bir nechta variantda standart belgilanadi. Har bir belgilanishni alohida hoatlarda qo‘llash mumkin.
Agar standartda kerakli belgilanish mavjud bo‘lmasa, elementning harakat pritsipidan kelib chiqqan holda standartda ko‘zda tutilgan, apparat, uskuna va mashinalarning anologlariga qo‘llanilgan belgilashlardan foydalaniladi.
Elektr apparatlari va ularning detallari sxemalarda normal holatda tasvirlanadi, ya’ni kuchlanish bo‘lmaganda apparatlarda mexanik harakat ham bo‘lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, rele, ulanishlar yakorlari va shu kabilar qo‘yib yuborilgan, rubilniklar, ajratuvchilar va boshqalar o‘chirilgan bo‘ladi.