6. Kolonkali suyuqlik xromatografiyasi

---

6. Kolonkali suyuqlik xromatografiyasi. 
Xromatografiya moddalarni ajratish, konsentrlash va tahlil qilish usullaridan bin 
bo‘lib, ularning o'zaro aralashmaydigan ikki faza (turg‘un va harakatchan) orasida 
turlicha taqsimlanishiga asoslangan. Turg'un fazaning sirti bilan tutashganda 
aralashma tarkibidagi moddalar o ‘z adsorbilanishi va erish xususiyatlariga mos 
ravishda turg'un va harakatchan fazalar orasida tarqaladi. Natijada dinamik 
(harakatchan) muvozanat yuzaga keladi va ajratiladigan aralashma tarkibidagi 
molekulalar yoki bu fazada tarqalib turadi. Xromatografik sistema bo'ylab faqat 
turg'un fazada bo'lgan molekulalar harakatlanadi. Turli moddalar bu fazalarga 
turhcha munosabatda bo'ladi. Turg'un faza bilan kuchliroq ta’sirlashadigan modda 
xromatografik sistema bo'ylab sekin harakatlanadi. Turli xil moddalarni ajratish 
uchun turg'un faza hech bo‘lmaganda quyidagi to'rt xossadan biriga ega bo'lishi 
kerak: 1) harakatchan fazada bo'lgan moddalarni fizikaviy yuta olish; 2) harakatchan 
fazadagi moddalarni kimyoviy yuta olish; 3) ajratiladigan moddalarni erita olish; 4) 
g'ovak tuzilishga ega bo'lish va shu asosda bir moddani ikkinchisidan o'lchamlari 
farqi asosida ajratish. 
Xromatografiya usuli 1903-yilda rus botanigi M.S.Svet tomonidan tavsiya qilingan. 
Usulning klassik variantida diametri 0,5-5 sm, uzunligi 20-100 sm bo ‘Igan shisha 
naydan iborat sorbent (turg'un faza) bilan to'ldirilgan kolonkadan elyuyent 
(harakatchan faza) o‘tkaziladi. Sorbent og'irlik kuchi ta’sirida harakatlanadi, 
sorbentning tezligini nayning pastki qismidagi kran yordamida boshqarish mumkin. 
Ajratiladigan namuna kolonkaning yuqorigi qismidan kiritiladi. Uning harakati 
davomida moddalar ajrala boradi. Turli vaqt oralig ‘ida tahlil uchun elyuyent olinadi 
va u biror usul yordamida tekshiriladi. Keyingi davrda asboblar takomillashib, bu 
usul yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasig'd aylandi va hozirgi vaqtda organik 
moddalar tahlilida asosiy usullardan bin bo‘lib qoldi. Bu usulda zanglamaydigan 
po‘latdan yasalgan, diametri 2-6 mm, uzunligi 10-25 sm va undan ko‘proq bo‘lgan 
kolonka o'lchami 3,5-10 mkm sorbent bilan to‘ldiriladi. Detektor sifatida 
sezuvchanligi yuqori spektrofotometrlar ishlatiladi (ular 10 ю M moddani 
aniqlashga imkon beradi). Turg'un faza sifatida harakatchan faza bilan 
aralashmaydigan, mexanik va kimyoviy barqaror, yetarli selektivlik va 
samaradorlikka ega silikagel (silikat kislota ivig‘i - Si02xH20), alyuminiy oksidi va 
boshqalardan foydalaniladi.