|
9-rasm. Kompozitsiya komponentlari orasidagi bog’lanishga misol.
Tuzilish, umuman aytganda, yopiq butun bo’lmay, uning yaxlitligi - shakl hosil qilish yagona tizimida bo’lsa, kompozitsiya - doimo yopiq tuzilish. Kompozitsiya qismlari o’zaro bog’langan, biroq ular butun bilan bog’langani tufayli ham o’zaro bog’lanishish
Kompozitsion butunlikni yuzaga keltiruvchi bog’lanishlar - bu, birinchidan, konstruktiv bog’lanishlar. Kartinada bu - rang va chiziqlar analogiyasi va kontrastlari, asosiy dog’, buyumning ajratilishi, asosiy buyumlar holatidagi qatorlar va kontrastlar, fazoviy tuzilish va hokazo. San`at asari kompozitsiyasi, shu jumladan rasm kompozitsiyasi, ikkinchidan - ma`no yaxlitligi. Konstruktiv markaz ko’pincha ma`no tuguni bo’ladi. Rasmda konstruktiv bog’lanishlar vazifalari - ma`no jihatdan bog’lanishlarni yaratish va mustahkamlash zarur.
Konstruktiv bog’lanishlar ushbu san`at turi istalgan vositalari bilan yaratilishi mumkin. Ularning vazifasi - ko’rishni osonlashtirish va qabul qilish uchun ajratish, ba`zan esa ma`naviy, ichki bog’lanishlarni aytib turish. San`at asari kompozitsiyasi hamma vaqt tushunish uchun konstruktsiya, ma`no uchun konstruktsiyadir. Ichki ma`no jihatidan bog’lanishlar - san`at asari uchun spetsifiк bog’lanishlar turi. Ular konstruktiv bog’lanishlarga asoslanadi va ularsiz ifodalana olmaydi. Biroq ularning asosiy mohiyati - kompozitsion butunlik (mustahkamligi)dir. Tabiiyki, kompozitsiya nazariyasida konstruktiv va ma`noviy bog’lanishlar birga qarab chiqiladi. Birinchilari ancha umumiy xarakterga ega bo’lib, bizning san`atni umumiy qabul qilishimiz tabiatidan kelib chiqadi, ikkinchilari - konkret bo’lib, ushbu alohida san`at asarida bo’ladi. Biri ikkinchisi uchun mavjud bo’ladi. Tuzilishda bog’lanishlar turi shakl hosil bo’lish qonuni saqlab qolinsin deb elementlar umuman almashtirilishi mumkin bo’lsa, kompozitsiyada hatto alohida komponentlar butunga zararsiz almashtirila olmaydi. SHunday qilib, san`at asari kompozitsiyasi ma`no birligi bilan bog’langan qayd etilgan elementli yopiq tuzilishdir. Ko’rib turibmizki, bu erda "kompozitsiya" tushunchasi yaxlitlik muammosi doirasidan yaqin tushunchalar qatoriga qo’yilgan.
Tekislikda syujet tuzilishini biz kartina kompozitsiyasi deb ataymiz, biroq kartina kompozitsiyasi maqsadi va shakl hosil qiluvchi tamoyili o’zicha tuzilish emas, ma`nodir. Konstruktsiya ma`noni o’zatish vazifasini bajaradi. SHunday qilib, kartina kompozitsiyasi tekislikning chegaralangan bo’lagida syujetning tasviriy bayon etishda paydo bo’luvchi ma`no birligi bilan yaratiladi. San`atshunoslik adabiyotida odatda shakl va mazmun birligi, ular dialektikasi to’g’risida fikr yuritishadi. Mazmunning alohida komponentlari boshqa komponentlar shakli bo’lib xizmat qilishi mumkin. Masalan, rang dog’larining taqsimlanishi "geometrik" shakllariga nisbatan tekislikda rang mazmun sifatida chiqadi. Biroq uning o’zi ham buyum - tasviriy mazmunini, fazoni va hokazo o’zatish uchun tashqi shakldir.
Buyum mazmuni o’z navbatida g’oyaviy mazmun shakli, mavhum tushunchalar (allegoriya) uchun shakl bo’lishi mumkin. Kompozitsiyaning tasvir tarkibi va qismlar joylashuvi va uning ma`nosiga tegishli bo’lmagan tasvirlash vositalari tizimi sifatida tahlilini etarli emas deb hisoblash kerak.
Kompozitsiya qonunlarining usuliy tushunilishi tashqi birlik qonunlari, shu jumladan konstruktiv shakl qonunlari ham, uning shakl hosil qiluvchi kodiga singmaydi. Kompozitsiyani faqat buyum - tasviriy mazmuni jihatidan tahlilini ham etarli emas deb hisoblash kerak. Ushbu syujet uchун buyumlarni tanlashdayoq ma`no ipi bo’lsa ham. Masalan, Rembrandt kartinasidagi daydi o’g’il yalanг oyoqlari yonida yotgan poyabzal g’ijimi obrazli ma`no kasb etadi. Obrazli ma`no birinchi planda oyoqlar holati bilan ham rangli pasta og’irligi bilan ham boyitiladi. Oyoqlar va poyabzal "diqqatnи qаратади" nima uchunh Buyum - tasviriy mazmun, albatta, kartinaning muhim komponenti tasviriy san`at sifatida. Biroq kartina mazmuni emotsional mazmunni ham shubhasiz o’z ichiga oladi. Ba`zan mazmun timsoliy bo’ladi. Ba`zan kartina boshqacha ifodalanadi. Bir buyumli mazmun ortida matn ostida boshqa narsa yashirinadi. Biroq mazmun qanchalik murakkab bo’lmasin, u albatta yagona ma`no bilan bog’langan, bu bog’lanish esa o’z ifodasini kompozitsiyada topadi. Afsuski, san`atshunoslik adabiyotida ko’pincha "kompozitsiya" so’zlari bilan nomlangan va mazmun bilan bog’liq bo’lmagan formal tahlil bilan, yo buyumqtasviriy mazmun bilan kelishtirilgan tahlil bilan chegaralangan. Kompozitsion vositalar xarakteri mazmun xarakteriga bog’liq. Tasviriy, g’oyaviy, emotsional, timsoliylikqningmurakkab birligida mazmunning alohida komponentlari asosiy, boshqalari - ikkinchi darajali bo’lishi, umuman aytganda, umuman bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, lirik peyzajda (10 - rasm) timsoliy matnni izlash kulgili.
Peyzajda boshqacha ishora bo’lsa, kompozitsiya turi ham, kompozitsion bog’lanish ham o’zgachа bo’ladi. SHu bilan birga ko’rish, zavq olish diapazonida lirik ohang, e motsional ton o’z kuchini yo’qotadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
