6-cинфлар учун

 

---

23 
BOB
. 
II. ASBOB USKUNALAR, MASHINA, MEXANIZM, 
STANOKLAR VA MOSLAMALAR HAMDA ULARNI ISHLATILISHI 
 
2.1. METALLARGA ISHLOV BERISHDA ISHLATILADIGAN 
O’LCHASH, REJALASH VA QAYD ETISH ASBOBLARI XAQIDA 
 
Shtangensirkul
(2-rasm) universal o’lchov asbobi bo’lib, uning yordamida 
chiziqli o’lchamlarni, tashqi va ichki o’lchamlarni, chuqurliklarni o’lchash, tayyor 
detal va buyumlarning o’lchamlarini tekshirish, shuningdek, rejalash ishlari bajari-
ladi. Shuning uchun undan masshtabli lineyka, kronsirkul, nutromer, chuqurlikni 
o’lchaydigan asbob (shtaigen-glubinomer), sirkul, shtangenreysmus sifatida 
foydalanish mumkin. Asbobsozlik zavodlarida 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 
600, 800, 1000, 1500 va 2000 mm gacha bo’lgan o’lchamlarni o’lchash imkonni 
beradigan, aniqlik darajasi 0,1; 0,05; 0,02 mm gacha bo’lgan shtangensirkullar 
ishlab chiqariladi. O’quv ustaxonalarida 300 mm gacha o’lchash imkonini 
beradigan shtangensirkullar ishlatiladi. 
 
Aniqlik darajasi, 0,1 mm bo’lgan shtangensirkul (2-rasm, a) millimetr 
masshtabli shtanga 8, qo’zg’almas jag’ 2, 3, qo’zg’aluvchi jag’ 1, 4, noniusli 
ramka 6, qotiruvchi vint 5, nonius 9 va sterjens 7 day iborat. Nonius shkalasining 
uzunligi 9 mm bo’lib, u 10 ta teng bo’lakka bo’lingan. Demak, noniusning har bir 
bo’limi 9 mm : 10-0,9 mm ga teng. Noniusning noli shtanganing noli bila mos 
kelsa, uning o’ninchi chizig’idan tashqari hech bir chizig’i shtanga chizig’i bilan 
mos kelmaydi (bir to’g’ri chiziqda yotmaydi). Bunda noniusning o’ninchi chizig’i 
shtanganing to’qqizinchi chizig’iga mos keldi.
Shunday qilib, noniusning bir chizig’i shtanganing bir chizig’iga 0,1 mm 
etmaydi, noniusning ikki chizig’i shtanganing ikki chizig’iga 0,2 mm, uch chizig’i 
2-rasm SHTS –markali shtangentsirkul;a- tuzilishi, 1,4 – qo`zg`aluvchi jag`lar; 2,3 – 
qo`zg`almas jag`lar, 5- qotiruvchi vint,6- hisob olish. , 7 – glubinomer (chuqurlikni 
o`lchaydigan sterjen), 8 – shtanga, 9 – nonius, b – hisob olish. 
b 

---

24 
0,3 mm va xokazo etmaydi. SHS-markali shtangensirkul tuzilishi quyidagi 2-
rasmda tasvirlangan. Noniusning nol chizig’i shtanganing nol chizig’idan o’tib, 
birinchi chizig’iga etmagan bo’lsin. Noniusning oltinchi chizig’i shtanga chizig’iga 
mos kelsin. Bu holda hisob 0,6 mm bo’ladi. Ikkinchi o’lchashda noniusning noli 
shtanganing 25-chizig’idan o’tgan. Demak, butun son 25 mm. Noniusning 6- 
chizig’i shtanganing ixtiyoriy bir chizig’iga mos kelgan. Kasr son 0,6 mm. Bu 
holda shtangensirkulning ko’rsatishi 25,6 mm. Aniqlik darajasi, 0,05 yoki 0,02 mm 
gacha bo’lgan shtangensirkul 3-rasmda ko’rsatilgan. 
Shtangensirkuldan ichki va tashqi diametrlarni o’lchashda foydalaniladi. 
Shtangensirkul yordamida 0,05— Yu,02 mm aniqlikkacha o’lchanadi. Ulchashda 
qo’zg’aluvchan ramka harakatlanadi, o’lchash tugagach ramkani mahkamlovchi 
vint burab mahkamlanadi. Uning tuzilishi 4 -rasmda ko’rsatilgan.
4 - rasm. Shtangensirkul: 1- tashqi diametrlarni o’lchaydigan ko’zg’almas va 
qo’zg’aluvchan jag’lar. 2- ichki diametrni o’lchandigan qo’zg’almas va 
qo’zg’aluvchan jag’lar; 4- ramkani mahkamlovchn vint; 5- qo’zg’aluvchan ramka;
6-
millimetrlarga bo’lingan shtanga; 7- chuqurlik o’lchagich;
8-9- nonius. 

---

25 
Mikrometr - skobasiga uning aniqlik darajasi, o’lchash chegarasi va 
asbobsozlik zavodining muhri tushirilgan bo’ladi. 
Mikrometr skoba 1, uning bir tomoniga 
qo’zg’almas qilib o’rnatilgan tovon 2, ikkinchi 
tomoniga o’rnatilgan vtulka stebel 5 dan iborat.
Vtulkaga mikrometrik vint-shpindel 3 
kiritiladi. 
Vtulkastebelning tashqi tomoniga 
millimetrli va yarim millimetrli masshtab shkalali 
chizilgan. Vtulkaga gilza-baraban 6 kiyidirilib, 
uning aylanasi bo’ylab 50 bo’limli nonius 
darajalangan. Mikrometrik vint qalpoqcha yorda-
mida barabanga qotirilib, uning uchiga 
treshchotka 7 o’rnatiladi. Natijada mikrometrik 
vint vtulka ichida baraban uning tashqarisida 
birgalikda buraladi 5 – rasm.