6-cинфлар учун

 
xususan, yadro energetikasida ishlatiladi.
Niobiy qotishmalar 
(niobievie splavi)— niobiyga molibden, volfram, 
sirkoniy, titan, vanadiy va boshqa elementlar qo’shib olingan qotishmalar. Issiq-
bardoshligi yuqori, etarlicha texnologik ishlanadi, agressiv muhitlar va suyuq 
metallar korroziyalari ta’siriga chidamli. Ba’zi niobiy qotishmalari
 
o’ta elektr 
o’tkazuvchan. Niobiy qotishmalari olovbardoshligi past bo’lib yuqori t-ralarda 
uzoq muddat ishlashi uchun unga ximoya qoplamasi kerak. Yadro energetikasi, 
kimyo sanoatida, raketa va KA lar detallarini tayyorlashda ishlatiladi. 
Uran qotishmalari (uranovie splavi)— tarkibida molibden, sirkoniy, 
alyuminiy, niobiy, xrom, tetan, kremniy bo’lgan uran asosidagi qotishmalar. Uran 
qotishmalari sof uranga nisbatan (yadro reaktori ish sharoitida) mustahkam, 
korroziya bardoshligi yuqori va o’lchamlarining o’zgarmasligi bilan farq qiladi; 
yadro reaktorlar uran qotishmalaridan issiqlik ajratish elementlarining o’zaklari 
tayyorlanadi. 
 
1.4. ALYUMINIY QOTISHMALAR 
 
Mashinasozlik sanoatida sof alyuminiydan foydalanilmaydi, chunki uning 
mexanik xossalari past bo’ladi, lekin alyuminiy qotishmalaridan keng 
foydalaniladi.
Alyuminiy qotishmalarining ancha puxtaligi, quyma xossalarining yaxshiligi, 
yaxshi qirsib ishlanishi, korroziyaga chidamliligi kabi o’ziga hos xususiyatlariga 
ko’ra, ulardan turli quyma detallar, jumladan, dvigatel golovkalari, shatunlar, 
porshenlar olinadi. Alyuminiy qotishmalarining mexanik xossalari uning xi-
miyaviy tarkibiga va strukturasiga bog’liqdir.
Alyuminiy zichligi kam, 
yaxshi presslanadigan, cho’kichlanadigan, 
shtampovkalanadigan, qirqiladigan va elsktr toki hamda issiqlikni yaxshi 
o’tkazadigan metalldir. Undan mashinasozlikda, xususan samolstsozlikda, 
priborsozlik va elektr sanoatida (sof va qotishmalar holida) ksng foydalaniladi. 
Quymalar olishda foydalaniladigan alyuminiy qotishmalari tarkibiga, fizik va 
mexanik xossalariga ko’ra tubandagi besh guruhga bo’linadi: 
Alyuminiy bilan kremniy qotishmalari.
Bu qotishmalar tarkibida kremniy 
miqdori 6—13% ga etadi, ularda kremniydan boshqa qo’shimchalar ham bo’ladi. 
Bu qotishmalarda quyilish xossalari yuqori bo’lishi bilan birga, mexanik xossalari 
ham yaxshidir. Alyuminiy bilan kremniy qotishmalarining AL2, AL4, AL4V, AL9 
va AL9V markalari bo’lib, ular 
siluminlar
deb ataladi. Bu qotishmalardan turli 
shakldagi murakkab quymalar olishda keng foydalaniladi. 
1.
Alyuminiy bilan magniy qotishmalari.
Bu qotishmalarning tarkibida 
magniyning miqdori 4% dan ortiqdir, ularda qisman boshqa qo’shimchalar ham 
bo’ladi. Al — Mg qotishmalari korroziyaga yaxshi qarshilik ko’rsatuvchi, puxta va 
engil qotishmalardir, lekin ularning suyuq holatda oquvchanligi pastroq, hajmiy 

---

18 
qisqaruvchanligi yuqoriroq bo’lib, darzlar hosil qilishi mumkin. A1 — Mg 
qotishmalarining AL 8, AL 13 kabi markalari bor. 
2.
Alyuminiy bilan mis qotishmalari
tarkibida misning miqdori 4% dan 
ortiqdir, ularda qisman boshsa qo’shimchalar ham bo’ladi. Bu qotishmalar 
eyilishga yaxshi qarshilik ko’rsatish xususiyatiga ega, lekin qotishmalarning 
quyilish xossalari va korroziyaga qarshilik ko’rsatish xususiyati yuqorida ko’rib 
o’tilgan qotishmalarnikiga qaraganda ancha past.Bu gruppa qotishmalariga AL7, 
AL7V va AL12 markalar kiradi. 
3.
Alyuminiyning mis va kremniyli qotishmalari.
Bu qotishmalar 
tarkibida misning miqdori 1—8% gacha, kremniyning miqdori 3—6% gacha 
bo’lib, ularning suyuq holatda oquvchanligi, korroziyaga chidamliligi yusori 
bo’lish bilan birga yaxshi payvandlanadi. Bu gruppa qotishmalariga ALZ, ALZV, 
AL5, AL6, ALYuV va AL15V markalari kiradi. 
4.
Alyuminiyning murakkab tarkibli qotishmalari.
Bu qotishmalarga AL1 
markali qotishma kiradi, uning tarkibi da 3,75-4,5% Si, 1,25-1,75% Mg va 1,75—
2,25% № bo’ladi. Bu qotishmalar yuqorida ko’rib o’tilgan boshqa qotishmalardai 
o’zinnng o’tga chidamliligi, puxtaligi, suyuq holatda oquvchanligining pastligi va 
hajmiy qisqarishining yuqoriligi bilan farqlanadi. 
Alyuminiy
- eng egiluvchan va yumshoq oq-kumush rangdagi metall, u 
nisbatan engil zichligi 2699 kg/m3 va erish temperaturasi past (660 °C). Alyuminiy 
erda eng ko'p tarqalgan metall (er qobig'i massasidan 7,45 %). Kimiyoviy aktiv 
bo'lgani uchun bu metall asosan oksid ko'rinishda uchraydi (glinozyom AL203), 
uni ishlab chiqarish uch esa juda ko'p elektr energiya talab qilinadi. Aluminiy 
ishlab chiqarish uch etabdan iborat: aluminiy rudasidan glinozyom chiqarish; 
glinozyomni elekrolizlash; birlamchi aluminiyni rafmasiya qilish. Aluminiyni 
yuqori elektr va issiq o'tqazuvchanlik xususiyatiga ega, hamda korroziyaga 
bardoshlik bilan farqlanadi. Undan elektr simlari va uy uchun har xil jihozlar 
tayyorlanadi. Nisbatan mexanik ko'rsatkichlari past bo'lgani uchun aluminiyni 
mashinasozlikda uning o'zidan ko'ra uning qotishmalari ishlatiladi. Aluminiy eng 
ko’p tarqalgan legirlovchi qo’shilmalardan biri. Texnikadagi ko’pchilik 
metallar alyuminotermiya usulida olinadi. Aluminiyning turli birikmalari ham 
keng ishlatiladi; masalan, alyuminiyli achchiq tosh qadimdan gazmollarni 
bo’yashda, teri oshlashda, bo’yoqni mustahkamlashda foydalanilgan. 
Alyuminiy konstruksiyalar 
(alyuminievie konstruksi), qurilishda asosiy 
materiali alyuminiy qotishmalari yoki texnik alyuminiydan iborat bo’lgan 
konstruksiya va buyumlar. Afzalligi: engil, mustaxkam, ko’pga chidamli, 
bezak uchun mosligi; kamchiligi: bir xil mustahkamlikdagi birikmalar 
(ayniqsa, payvand birikmalar) olishning murakkabligi, alyuminiy qotishmalar 
elastiklik modulining pastligini (po’latga nisbatan taxminan 3 marta) hisobga 
olish zarurligi. Alyuminiy qonstruksiyalari tayyorlashda yupqa (1 mm dan 
kam) metall list va presslangan yupqa devorli profillar ishlatiladi.
Alyuminiy qotishmalari 
(alyuminievie splavi)— alyuminiy asosidagi mis, 
magniy, rux, kremniy, marganes, litiy, kadmiy, sirkoniy, xrom va 
boshqaqo’shilmali qotishmalar. Mexanik xossalari yuqori, zichligi kichik, 
elektr 
va 
issiqlik 
o’tkazuvchanligi 
yuqori, 
korroziyabardosh. 

---

19 
Mashinasozlikning ko’p sohalarida, qurilishda, ro’zg’or buyumlari ishlab 
chiqarishda ishlatiladi. Ishlab chiqarish usullariga qarab, alyuminiy 
qotishmalarini deformasiyalanadigan, quyma va termik ishlanadigan xillarga 
ajratish mumkin. Ishlab chiqarilish va ishlatilish hajyicha qora metallardan 
keyin ikkinchi o’rinda turadi. — ko’p qismi alyuminiydan iborat qrtishmalar. 
Alyuminiy qotishmalari alyuminiyga Si, Si, Mg, Zn, Mn, Ni, Fe, Ti va boshka 
elementlarni alohida-alohida yoki ma’lum kombinasiyada so’shib suyuqlantirish 
yo’li bilan tayyorlanadi. A. s.ga legirlovchi elementlar sifatida Ni, Cr, Sa va 
boshqalar, qotishma xossalarini yaxshilaydigan elementlar sifatida esa oz 
miqdorda Na, Be, Ti, Ce, Nb ham qo’shiladi. Bu elementlar fizik, knmyoviy va 
mexanik xossalari xilma-xil alyuminiy qotishmalari hosil qilishga imkon beradi. 
Aviasiya sanoatida alyuminiy qotishmalari ayniqsa, keng ishlatiladi, chunki 
alyuminiy qotishmalari engil bo’lishi bilan birga ancha puxta hamdir. Alyuminiy 
qotishmalari deformasiyalanadigan va quyiladigan qotishmalar gruppasiga 
bo’linadi. Deformasiyalanadigan alyuminiy qotishmalari har xil yarim fabrikatlar 
va buyumlar tayyorlash uchun, quyiladigan alyuminiy qotishmalari esa, xilma-xil 
detallar quyish uchun ishlatiladi. 
Alyuminiylash 
(alyuminirovanie)— metall buyumlarni korroziyadan 
saqlash, tashqi ko’rinishini yaxshilash, ularga mahsus fizik-kimyoviy xossa 
berish maqsadida ular sirtiga alyuminiy yoki ular asosidagi qotishmalarni 
yugurtirish. Diffuznoy usul (k,. 
Alitirlash), 
gazlanganli va plazmali purkash, 
plakirovkalash, 
metallni vakuum ostida bug’latish, eritmaga botirish bilan 
amalga oshiriladi. Samolyot, raketa, avtomobil detallari, k. x. inventarlari, 
ro’zg’or buyumlari va boshqa alyuminiylanadi.