62
chok metallariiing tarkibiy elementlarini kuydiradi, natijada metallning kimyoviy
tarkibi o’zgaradi va payvand birikmaning mexanik xossalari pasayadi. Shuning
uchun payvandlash texnikasida eritib yopishtiriladigan metalldagi foydali
aralashmalarni kuyishdan, uiga azot va kislorod kirishidan saqlaydigan payvand
birikmalar hosil qilishiing yangi metod va rejimlari izlanmokda. Masalan, gaz
payvandda buyumlarning payvandlanish xususiyatini yaxshilaydigan va ularii
atrofdagi muhit ta’siridan saqlaydigan turli flyuslar yoki mahsus qoplamalardan va
gaz himoya usullaridan foydalaniladi. Termit usulda detallarning biriktiriladigan
sirtini suyuqlantirib, termit metall bilan yaxlit quyma chok hosil qilinadi. Elektr
kimyoviy usulda payvandlash zonasi (buyum bilan elektrod orasida yonadigan
yoy) vodorod bilan, ba’zan, vodorod va uglerod oksidi aralashmasi bilan yoki azot
va vodorod aralashmasi bilan o’raladi; natijada eritib yopishtiriladigan metall
atrofdagi muhitning kimyoviy ta’siridan saqlanadi. So’nggi vaqtlarda payvandlash
zonasini argon, geliy yoki karbonat angidrid gazi bilan himoya qilish usuli keng
qo’llanilmoqda. Elektr ey bilan payvandlashda buyumlarning payvandlanadigan
ishlari elektr yoyi bilan eritib biriktiriladi. Bu usul eruvchan elektrodli va
erimaydigan elektrodli xillarga bo’linadi. Bunday payvandlash qo’lda va avtomatik
tarzda bajariladi. Eruvchan elektrod bilan payvandlashda buyum sirtida suyuq
metall «vanna»si hosil bo’ladi. Elektrod metali elektr yoyida erib, vanna 2 ga
tomchilab turadi. Bunda elektrod metali buyumning suyuqlangan metaliga
aralashadi. Vanna qotib, chok hosil bo’ladi. Elektr ey bilanochiq yoy hosil qilib
payvandlashda ishlatiladigan elektrod diametri 0,8—12 mm li dumaloq metall
chiviqdan iborat. Uning sirtiga mahsus qoplama qoplangan.
Bu qoplama chiviq bilan birga erib, suyuq metall (vanna) sirtini yupqa qatlam
bilan qoplaydi. Elektr yoy bilan berk yoy hosil qilib payvandlashda yalang’och
elektroddan foydalaniladi. Bunda payvandlash sochiluvchan flyus katlami ostida
bajarilib yoy ko’zga ko’rinmaydi. Erimaydigan elektrod bilan payvandlashda
ko’mir elektrod ishlatiladi. Suyuq metall «vanna»si flyus, yoy zonasiga neytral gaz
(argon, geliy) yoki aktiv gaz (karbonat angidrid, vodorod) yuborpsh yo’li bilan
havo ta’siridan saqlanadi. Elektr yoy usuli metall va ularning qotishmalari, shisha,
chinni, ba’zi plastmassalar, turli minerallar va boshqalarni biriktirishda
qo’llaniladi. Bulardan tashqari, yuqori chastotali tok va elektron nur yordamida
payvandlash usullari kashf qilingan. Suv ostida payvandlash (masalan,
kemalarning tagini remont qilish), kosmosda payvandlash (masalan, kosmik
stansiyalarni kosmosda montaj qilish) usullari takomillashtirilmoqda. 1969 yil 11
oktyabrda uchirilgan «Soyuz-6» kosmik kemasida (kema komandiri G. S.
Do'stlaringiz bilan baham: