6- мавзу: Мўғуллар истилоси ва зулмига қарши кураш. Жалолиддин Мангуберди – Ватан ҳимоячиси

И. А. Каримов

---


Жалолиддин Мангуберди 1199-1231 йилларда яшаб ўтган; 

Мўғуллар Ўрта Осиёга бостириб кирганда, у 20 ёшга тўлган бўлиб, тахт 
вориси ҳисобланар эди;

Муҳаммад Хоразмшоҳнинг вориси сифатида мамлакатни бошқаришига 
қарши бўлган қипчоқ амалдорлари Жалолиддиннинг ўрнига укаси 
Узлоқшоҳни тахтга ўтқазиш пайига тушдилар. Жалолиддинга қарши саройда 
фитна тайёрланади; 

Бундай шароитда давлатни бошқаришга кўзи етмаган Жалолиддин Темур 
Маликнинг озгина қўшинлари билан Хуросонга йўл олди; 

1221 
йил ёзида мўғулларнинг Шиғи қутху нуён бошлиқ қўшинлари билан 
Жалолиддин қўшинлари ўртасида Парвон даштида бўлган жангда 
Жалолиддин қўшинлари ғалаба қозонди; 

Парвон даштида Жалолиддиннинг ўзи Шиғи қутхунинг қўшини ўртасига 
отилиб кириб, унинг ҳарбий тартибларини бузиб юборган ва байроқларини 
отларнинг туёқлари остида поймол қилган. Жангда катта талофат кўрган 
Шиғи қутху қолган қўшинлари билан Чингизхоннинг Толликондаги 
қароргоҳига қочган; 

---


Чингизхон қисқа вақт ичида қўшинларига бир неча марта зарба 
берган Жалолиддинга қарши ўзи жангга киришган; 

Чингизхон қўшинларининг уни ўраб олиш ва қўлга туширишга 
ҳаракат қилаётганлиги эшитган Жалолиддин Ғазнани тарк этди. 
Бироқ, Ғазнадан 50 чақирим шарқда Жалолиддин мўғуллар билан 
тўқнашиб жанг билан чекина бошлади; 

Чингизхон Синд дарёси бўйида Жалолиддин қўшинларини ўраб олди. 
Бу ерда бўлган уч кунлик жангда Жалолиддин мўғулларнинг кўплаб 
қўшинларини қириб ташлади, ўзининг ҳам барча амирлари ҳалок 
бўлди. Жами 700 га яқин қўшин билан қолган Жалолиддинни 
Чингизхон тириклайин қўлга олиш ҳақида бўйруқ берган. Мўғуллар 
томонидан ўраб олинган Жалолиддин қуршовдан чиқиш имкони 
йўқлигини кўргач оила аъзолари ва қўшинларига ўзларини дарёга 
ташлаш ҳақида буйруқ берган. У оз сонли қўшинлари билангина 
нариги қирғоққа чиқиб олишга муваффақ бўлган; 

Жалолиддин 10 йил давомида Ҳиндистон, Эрон, Ироқ ва Кавказ 
ортида мўғуллар ва б. душманларига қарши жанг қилди. 
Жалолиддиннинг мўғуллар билан сўнгги йирик жанги 1227 й. сентябр 
ойида Исфахон яқинида бўлиб, унда мўғуллар ёппасига қириб 
ташланди. 

---

Жалолиддин турк бўлиб, қора мағиз юзли, бурни олдида 
қора холи бор, ўрта бўйли йигит эди. Форс тилида ҳам 
бемалол сўзлаша олар эди. У камтарин, жиддий одам бўлиб, 
ҳеч қачон бақирмас, сўкинмас, ўз атрофидагилар олдида 
ўзини жуда яхши, сипо тутар эди. У кўп гапирмас, ҳоҳолаб 
кулмас, аҳён - аҳёнда жилмаяр эди. У адолатни ҳурмат қилар 
ўз фуқароларига нисбатан адолатли бўлишга интилар эди. Ўз 
халқининг мушкулини енгиллиштиришни яхши кўрар эди. 
Бироқ, у яшаган тўс-тўполон давр унга бундай хайрли ишни 
амалга оширишга имкон бермади. Султон Жалолиддин энг 
оғир, мураккаб шароитларда ҳам қатъий тура олувчи, энг 
қийин синовлардан ҳам сира қўрқмайдиган одам эди.