|
Glikozidlar – azotsiz tabiatga ega katta guruhi bo’lib, ularning molekulasi shakarli qismdan (glikon) va shakar boʻlmagan qismdan (aglikon) iborat boʻladi. Glikozidlarning ta’siri asosan shakar boʻlmagan qism bilan belgilanadi. Alkaloidlardan farqli oʻlaroq, glikozidlar saqlash vaqtida oʻsimliklarning fermentlari (avtofermentatsiya), shuningdek, turli fizik omillar ta’sirida tezda yoʻq qilinishi mumkin. Fermentlar glikozidlarni juda oson parchalashi sababli, yangi uzilgan oʻsimliklarda glikozidlar tez parchalana boshlaydi va shu bilan shifobaxsh xususiyatlarini yoʻqotadi. Shuning uchun, glikozidlarni oʻz ichiga olgan oʻsimliklarni yigʻishda ushbu holatni hisobga olish kerak: xom ashyo tez quritilishi va nam boʻlmasligi kerak, ya’ni quruq materialda fermentlarning faolligi ahamiyatsiz boʻlib, ular oʻz ta’sirini koʻrsatmaydi. Amaliy tibbiyotda glikozidlarning quyidagi guruhlari keng tarqalgan: yurak glikozidlari, antraglikozidlar, saponinlar, achchiq ta’mli moddalar, flavonoid glikozidlar va boshqalar.
Antratsen hosilalari – organizmga oʻziga xos laksatif ta’sir koʻrsatadigan tabiiy birikmalardir. Ular uzoq vaqt davomida oshqozon-ichak trakti kasalliklari uchun qimmatli dori sifatida ishlatilgan. Antratsen hosilalari sariq, toʻq sariq, qizil boʻlib, turgʻun tabiiy boʻyoqlar sifatida tanilgan. Ular quyidagi oilalar vakillarida uchraydi (Rhamnáceae; Fabáceae, yoki Leguminósae, yoki Papilionaceae; Rubiaceae). Ular eng katta miqdorda Frángula álnus poʻstlogʻida, Rúmex confértus ildizi, Rheum rhaponticum, Rubiae tinctorumning ildizpoya va ildizlarida toʻplanib, ularga xarakterli toʻq sariq rang beradi. Senna alexandrina Mill. Barglari kabi oʻsimliklarning yashil qismlarida rang xlorofill bilan toʻsiladi. Antratsen hosilalari havo kislorodiga juda sezgir, shuning uchun saqlash vaqtida xom ashyo rangini o’zgartiradi (qorayadi). Fiziologik ta’sir qalin ichak shilliq qavatida parchanib, antratsen hosilalari retseptorlarini qoʻzgʻotadi, natijada peristaltika kuchayadi; sekin ta’sir qiladi va administratsiyadan 8-10 soat oʻtgach sodir bo’ladi. Rubiae tinctorum buyraklar va siydik pufagidan toshlarni olib tashlash qobiliyatida namoyon boʻladigan nefrolitik ta’sir bilan tavsiflanadi. Achchiq ta’mli moddalar(achchiq glikozidlar) – bu turli tuzilishga ega boʻlgan achchiq ta’mli tabiiy birikmalar boʻlib, oshqozon-ichak traktining bezlarida ta’sir koʻrsatadi, ularning sekretsiyasini kuchaytiradi. Achchiq ta’mli moddalar oʻsimliklarning turli organlarida toʻplanadi: Menyanthes trifoliata L. barglari, Artemísia absínthium oʻti, Taraxacum officinale
(L.), Centáurium erythraéa va Gentiana lutea ildizi hamda ular asosan ovqat hazm qilishni yaxshilash, ishtahani ragʻbatlantirish va oshqozon-ichak trakti faoliyatini tartibga solish uchun ishlatiladi. Saponinlar – glikozid tabiatga ega murakkab birikmalar boʻlib, ularning suvli eritmalari chayqalganda sovunga oʻxshash moʻl-koʻl, juda barqaror koʻpik hosil qiladi, buning uchun ular oʻz nomini oldilar (lotincha saro – sovun). Ular keng tarqalgan va turli iqlim zonalari oʻsimliklarida uchraydi, lekin quruq va issiq iqlimi boʻlgan hududlar uchun eng xosdir. Yer osti organlarida (Polemonium coeruleum, Glycyrrhiza glabra, Arália elata, Panax ginseng sezilarli miqdorda toʻplanadi. Ba’zi saponinlar balgʻam koʻchiruvchi ta’siri, bronxial bezlarning sekretsiyasini oshirish (Polygala vulgaris, Polemónium caerúleum va Prímula véris ildizlari), (Orthosíphon staminéus o’ti), xoleretik (Hypéricum perforátum o’ti) ta’siri bilan ajralib turadi. Ba’zi saponinlar qon bosimini pasaytirish, qusishni keltirib chiqarish va ter haydovchi ta’sirga ega. Saponinlarning juda qimmatli xususiyati ularning suv-tuz almashinuvini tartibga solish qobiliyati, shuningdek, yalligʻlanishga qarshi ta’sirga egaligidir. Bir qator steroid saponinlar xolesterin almashinuvining buzilishida keng qoʻllaniladigan gormonal dorilarni sintez qilish uchun manba (xom ashyo) boʻlib xizmat qiladi. Saponinlar uchun organizmga antisklerotik, ogohlantiruvchi, adaptogen ta’sir ham aniqlangan, bu ayniqsa Arália elata, Panax ginseng va Oplopánax elátus oʻsimliklari asosida tayorlangan dorilariga xosdir. Yurak glikozidlari – glikozidik tabiatiga ega, yurak mushaklariga oʻziga xos ta’sir koʻrsatadigan murakkab tabiiy birikmalar guruhidir. Ularning ta’siriga koʻra, yurak glikozidlari oʻxshash oʻrinbosarlarga ega emas va oʻsimliklar ularni ishlab chiqarish uchun yagona manba boʻlib xizmat qiladi. Yurak-qon tomir kasalliklarida qoʻllaniladigan oʻsimlik preparatlarining ulushi barcha ishlatiladigan dori vositalarining taxminan 80% ni tashkil qiladi. Yurak glikozidlari oʻsimliklar dunyosida keng tarqalgan, lekin tropik va subtropik zonalarda oʻsadigan turlar ularga ayniqsa boy. Oʻsimliklar odatda oʻxshash kimyoviy tuzilishga ega 30-60 yurak glikozidlarini toʻplaydi. Ular turli organlarda: Strophanthus hispidus urugʻida, Convallária majális gullarida, Digitalis purpurea barglarida, Erysimum perofskianum o’tlarida, Apocynum sibiricum ildizlari va boshqalarda uchraydi. Yurak glikozidlarining barcha preparatlari yurakka aniq ta’sir koʻrsatadi va shuning uchun yurak yetishmovchiligi uchun ishlatiladi. Yurak glikozidlari ta’sirida qon aylanishi tiklanadi, tiqilishi yoʻq qilinadi, shish yoʻqoladi, tomirlar tonusi tiklanadi. Bir qator yurak glikozidlar organizmda toʻplanishi mumkin, bu esa zaharlanishga olib kelishi mumkin. Preparatlar kuchli ta’sirga ega va faqat koʻrsatmalarga muvofiq va shifokor nazorati ostida qoʻllaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
