5A140 501-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi Qodirova Gullolaxon Adhamovnaning yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy va magniy miqdorini tadqiq qilish

Natijalardan foydalanish. Induktiv bogʻlangan plazma bilan atom- emission spektrometriyasi usuli tuproq, oʻsimliklar, oʻgʻitlardagi makro- va mikroelementlarni aniqlash imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlarga asoslanib, tuproqning ozuqa moddalari va mikroelementlar bilan ta’minlanishi, oʻsimliklarning rivojlanish jarayonidagi holati, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining ozuqaviy qiymatining ayrim koʻrsatkichlari haqida xulosa chiqarish mumkin. Tahlil qilinayotgan ob’ektlardagi ogʻir metallar, radioaktiv elementlarning (uran, toriy va boshqalar) miqdori toʻgʻrisida ma’lumot olish yuqori sifatli xavfsiz mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash uchun zarurdir.
Tuproq va oʻsimliklardagi ogʻir metallarning miqdori toʻgʻrisida olingan maʼlumotlardan qishloq xoʻjaligi landshaftlari va oʻsimlikchilikda tuproqlarning holatini (ifloslanishini) tizimli monitoringini yoki bir martalik baholashini amalga oshirishda foydalanish mumkin.
Ifloslanmagan qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini olish uchun tuproqdagi kimyoviy elementlarning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasi va taxminan ruxsat etilgan konsentratsiyasi ishlab chiqilgan, sugʻorish suvlarida ogʻir metallar va ftorning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasi tavsiya etilgan.
Tuproqlarning mikroelementlar bilan mavjudligini baholashda hayotiy jarayonlarning zarur elementlari boʻlgan ogʻir metallar – rux, mis, kobalt, marganes, temir (agrokimyoda ular odatda mikroelementlar, ba’zan biomikroelementlar deb ataladi) toʻgʻrisidagi ma’lumotlardan foydalanish kerak.
Tuproqdagi mikroelementlarning yetishmasligi bilan tegishli mikrooʻgʻitlardan foydalanish tavsiya etiladi. Tuproqdagi mikroelementlarning koʻpligi koʻpincha oʻsimliklardagi mikroelementlarning ruxsat etilgan kontsentratsiyasidan oshib ketishiga olib keladi (bu ularni odamlar va hayvonlar tomonidan iste’mol qilinishini imkonsiz qiladi) va oʻta ogʻir holatda fitotoksiklikning namoyon boʻlishiga olib keladi.
Tuproqlar, oʻsimliklar va suvlardagi ogʻir metallarni aniqlashda xatolar manbalari
Tabiiy muhitda (tuproq, oʻsimliklar, suv) ogʻir metallarning tarkibi haqida ishonchli ma’lumot olish bir qator zarur shartlarning bajarilishiga bogʻliq. Yakuniy natijada xatolarning toʻplanishini aniqlaydigan quyidagi asosiy bosqichlarni ajratib koʻrsatishimiz mumkin: namuna olish, ularni tayyorlash va tahlil qilish.
Namuna tanlash. Tuproq va oʻsimlik namunalarini olish bosqichida xatolarning kelib chiqishi koʻpincha oʻrganilayotgan ob’ektning kimyoviy tarkibining geterogenligini toʻliq aks ettiruvchi vakillik oʻrtacha namunani olish boʻyicha mavjud tavsiyalarning buzilishi bilan bogʻliq.
Tuproqlar, oʻsimliklar va suvlardan namunalar olish jarayonida materialning ifloslanishi mumkin.
Rux, mishyak, mis, simob, qoʻrgʻoshin, kadmiy uchun tahlil qilish uchun tuproq namunalarini olishda har qanday poʻlatdan yasalgan, ammo zangdan yaxshilab tozalangan asboblardan (burgʻulash, belkurak, pichoq) foydalanish mumkin. Agar yigʻilgan materialda temir guruhi va molibdenning elementlarini aniqlash uchun moʻljallangan boʻlsa, unda tuproq namunasini tanlashda pichoq yoki belkurak yuzasi bilan aloqa qiladigan tuproq qatlami doimo tozalanishi va olib tashlanishi kerak. Ruxlangan chelaklar, sirlangan togʻoralar, boʻyalgan asboblardan foydalanish qabul qilinishi mumkin emas.
Tuproq va oʻsimlik namunalari uchun eng keng tarqalgan qadoqlash materiallari zich paxta oqartirilgan matodan tayyorlangan sumkalardir. Ammo shuni yodda tutish kerakki, yangi sumkalar, hatto oqartirilgan matodan ham, sink bilan ifloslanishni keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun yangi sumkalarni ishlatishdan oldin ularni yuvish, keyin distillangan suvda yuvish va quritish kerak. Qoplarni mahkam yopiq idishda saqlang.
Yaxshi qadoqlash materiallari – bu qoplar va plyonkalar, shuningdek iz qogʻozi – stensil va pergament. Yelimlangan qogʻoz (kraft turidagi) namunalarning bor bilan ifloslanishiga olib kelishi mumkin.
Oʻsimlik materialini tanlashda namunalarning tuproq, oʻgʻitlar va quruq atmosfera tushishi bilan ifloslanishiga yoʻl qoʻymaslik kerak. Oʻsimliklarni distillangan suvda yoki 0,1% EDTA eritmasida yuvish va doka qoplarida quritish tavsiya etiladi. Bundan tashqari, faqat yangi olingan materialni yuvish kerak, chunki oʻsimlik toʻqimalaridan qurigandan soʻng, ogʻir metallar osongina suvga oʻtadi.
Tuproq va oʻsimlik namunalarini tayyorlash ikki bosqichni oʻz ichiga oladi: 1) maydalash (silliqlash); 2) tahlilga tayyorlash (ekstraktlarni tayyorlash, parchalash, kullash va eritmaga oʻtkazish).
Tayyorgarlik jarayonining birinchi bosqichida xatolar asosan namunaning ifloslanishi bilan bogʻliq. Namunalarni tegirmonda metal ishchi qismlari bilan maydalamang – bu namunalarning temir guruhining elementlari bilan ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Tuproq namunalari agat yoki kalsedonli ohakda, shuningdek, shunga oʻxshash ish qismlari boʻlgan tegirmonlarda eng yaxshi maydalanadi. Har bir maydalangan namunadan keyin ohak va tegirmonning ishchi qismlari distillangan suv bilan artib, aseton yoki spirt bilan quritilishi kerak. Tuproq namunasini elakdan oʻtkazish uchun materialdan tayyorlangan ramkaga (teshik diametri 1 mm) kiritilgan neylon mato bilan elakdan foydalaning.
Shuni esda tutish kerakki, 1 mm gacha tuproq va maydalangan oʻsimlik materialini saqlash uchun har qanday idishga quyishda (odatda polietilen yoki maydalagichli shisha idishlar ishlatiladi), zarralar oʻziga xos ogʻirlik va noziklik bilan qayta taqsimlanadi. Shuning uchun namuna olishdan oldin kerakli vakillikni ta’minlash uchun namunani yaxshilab aralashtirish kerak.
Namuna tayyorlash jarayonining ikkinchi bosqichida xatolar sinov materialining ifloslanishi bilan ham, aniqlanadigan mikrokomponentlarning bir qismini yoʻqotish bilan ham bogʻliq boʻlishi mumkin.
Idishlar va reagentlar bu bosqichda ifloslanish manbai boʻlib xizmat qilishi mumkin. Oʻsimlik materialini quruq yoqish va choʻkindilarni kaltsiylash uchun kvarts va platina stakanlari va tigellarni, nam yoqish uchun – kvarts va platina idishlarini, floroplastik avtoklavlarni qoʻllash yaxshiroqdir. Chinni tigel va stakan namunalarni mis bilan ifloslantirishi mumkin. Ogʻir metallar uchun tahlillarni tayyorlash va oʻtkazishda har qanday markali shishadan tayyorlangan laboratoriya shishasidan foydalanish mumkin. Borni aniqlash uchun HUKLP, DG-29, S-90 markali kvartsli shisha idishlar yoki shisha idishlardan foydalanish kerak. Barcha idishlarni yaxshilab yuvish kerak (yuqorida aytib oʻtilganidek). Biroq, shisha idishlarni tozalashning asosiy talablari bajarilgan taqdirda ham, ogʻir metall eritmalarining juda yuqori konsentratsiyasi bilan aloqa qilgan laboratoriya buyumlarini foydalanishdan chiqarib tashlash yaxshiroqdir.
Masalan, oqsil boʻlmagan azotni aniqlash uchun (oqsillarni choʻktirish jarayonida 4% qoʻrgʻoshin asetat eritmasi ishlatiladi) va ogʻir metallarni tahlil qilish uchun bir xil shisha idishlardan foydalanmaslik kerak.
Ogʻir metallarni aniqlashda ishlatiladigan barcha reaktivlar oʻ.t boʻlishi kerak yoki oʻta chekka holatlarda “x.t.” Boshqa malakali reagentlar faqat idishlarni tayyorlashda foydalanish uchun ishlatilishi mumkin.
Ba’zi ogʻir metallarning yoʻqolishi natijasida yuzaga keladigan xatolar, asosan, namunalarni quruq kullash bilan bogʻliq. Oʻsimlik materiallari uchun quruq kul ogʻir metallarni aniqlashga tayyorgarlik koʻrishning asosiy usuli hisoblanadi; tuproq namunalari uchun – emissiya tahlilida zarur qadam. Ushbu bosqichdagi tahlil xatolar bugʻlanish natijasida ogʻir metallarning yoʻqolishi, kulning tigel materiali bilan oʻzaro ta’siri va kulning toʻliq erishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.
Ogʻir metallarning uchuvchi birikmalarini yoʻqotmaslik uchun kullashni 450⁰C (yuqori boʻlmagan) haroratda oʻtkazish va mufel pechini asta-sekin qizdirish, uning haroratini har yarim soatda 50⁰C ga oshirish tavsiya etiladi. Oʻsimlik va tuproq namunalarini 500⁰C haroratda kullash jarayonida namunaning turi va tarkibiga qarab qoʻrgʻoshin, kadmiy, rux, molibdenning qisman yoʻqolishi kuzatilishi mumkin.
Namunalarni kullash uchun eski kvarts tigel va stakanlardan foydalanmaslik kerak, chunki ularning yuzasida qoʻrgʻoshin va mis kuchli soʻriladi; xloridlar ishtirokida rux, ayniqsa, 500⁰C va undan yuqori haroratlarda silikatlar hosil qilish uchun kvarts bilan oʻzaro ta’sir qilishi mumkin.
Oʻsimlik materiali kulining qisman erishi natijasida ogʻir metallarning yoʻqolishi asosan namunaning toʻliq boʻlmagan minerallashuvi bilan bogʻliq. Kuygan zarrachalar mavjud boʻlganda, kul nitrat kislota bilan tomchilab namlanadi, elektr pechda quritiladi va mufel pechida 300 ° C haroratda 30 daqiqa davomida kullanadi. Bu sikl oq yoki bir oz rangli kul olinmaguncha bir necha marta takrorlanishi mumkin.