5A140 501-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi Qodirova Gullolaxon Adhamovnaning yurak kasalliklarini davolashda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar tarkibidagi kaliy va magniy miqdorini tadqiq qilish

Usulning metrologik xususiyatlari
NAA miqdoriy usul sifatida quyidagi xususiyatlarga ega. Birinchidan, NAA bilvosita usuldir, chunki u toʻgʻridan-toʻgʻri oʻlchanadigan elementning massasi emas, balki tegishli tenglamalar bilan bogʻliq boʻlgan induktsiyalangan faollik (hisoblash tezligi) (usul printsipiga qarang). Induktsiya qilingan faollik diskret boʻlib, oʻlchov natijalarini taqsimlashning oʻziga xos shakliga amal qiladi. Koʻp bosqichli NAA uchun (namuna olish, nurlanish, kerakli elementlarning sonini oʻlchash va hisoblash) quyidagi xato manbalari oʻziga xosdir: a) neytron oqimining oʻzgarishi; b) interferensiyalovchi yadro reaksiyalari; v) faollikni oʻlchash jarayoni (geometrik sharoitlarning takrorlanishi, oʻlchash uskunasining barqarorligi va boshqalar); d) faollikni aniqlashda statistik xatolik (oʻlchangan qiymatning statistik xarakteri, fonning ta’siri va xalaqit beruvchi faollik).
Ushbu mumkin boʻlgan xato manbalari ma’lum darajada natijalarning toʻgʻriligiga ta’sir qiladi. Agar namuna va standart bir xil miqdordagi elementni oʻz ichiga olgan boʻlsa, u holda ushbu elementning energiya xarakteristikasi bilan gamma nurlanishi mavjud boʻlgan ma’lum bir energiya oraligʻida oʻlchangan harakatlar bir xil boʻladi. Oʻlchangan faollikning oʻxshash emasligi usulning yaqinlashishini tavsiflaydi. Yemirilishning statistik xarakteri, standart va namunani nurlantirish paytida neytron oqimining oʻzgarishi, elektron qayd etish uskunasining beqarorligi va boshqa omillar usulning aniqligini cheklaydi. NAA avtomatik qurilmasida oʻtkazilgan oʻlchovlar, agar u yetarli emas hisoblash statistikasi bilan cheklanmagan boʻlsa, tahlil natijalarining aniqligi 1,5 – 2% ekanligini koʻrsatadi. Aniqlikdagi eng katta xato NAA natijalari qayd etilgan ma’lumotlarning statistik xarakterini taqdim etadi. Parchalanish statistikasi Puasson qonuniga boʻysunganligi sababli, faollikni oʻlchashning aniqligi (odatda parchalanish soniga ekvivalent boʻlgan elektr impulslari soni) quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

bu yerda – nisbiy oʻrtacha kvadrat xato; N – roʻyxatga olingan impulslar soni.
Shunday qilib, qayd etilgan impulslar soni qanchalik kichik boʻlsa, nisbiy xatolik shunchalik katta boʻladi. Kerakli elementning konsentratsiyasi pasayganda, u bilan bogʻliq boʻlgan induksiyalangan faollik ham kamayadi, demak, faollikni oʻlchashdagi nisbiy xatolik va kerakli elementni aniqlashdagi xatolik ortadi. Shuning uchun NAA aniqligini muayyan sharoitlardan ajratib koʻrib chiqish mumkin emas, bu koʻplab oʻzgaruvchilarning funktsiyasidir: aniqlanayotgan elementning kontsentratsiyasi, aralashadigan elementlarning mavjudligi va kontsentratsiyasi, oʻrnatishning ishlashi, neytral oqimning barqarorligi, va boshqa omillar. Masalan, turli ekinlar donini tahlil qilganda quyidagi aniqlik koʻrsatkichlariga erishiladi: aniqlashda oʻxshashlik (N – 3% gacha (nis.), P – 10% gacha, K – 10% gacha); toʻgʻrilik (N – 3% gacha, P – 5% gacha, K – 10% gacha). Bu holda tahlilning koʻrsatkichi 6 ta koʻrsatilgan element uchun 8 soat ichida 250 ta namunadir[89].
Yuqori (1,8 keV) aniqlikdagi yuqori toza germaniydan tayyorlangan yarimoʻtkazgichli detektorlar (HPGeDetector GC 1518) asosidagi texnologiyadan foydalanish analitik ish imkoniyatlarini sezilarli darajada yaxshiladi. Shunday qilib, dastlabki tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, oʻsimlik namunalarida 35-40 kimyoviy elementning radionuklidlari chiziqlari paydo boʻladi. Bu esa Oʻzbekiston hududida oʻsadigan oʻsimliklardan olingan oziq-ovqat mahsulotlari, shuningdek, dorivor giyohlarning keng assortimenti boʻyicha tegishli tahliliy metodologiyani ishlab chiqish va koʻp elementli tahlil oʻtkazish maqsadga muvofiqligini oldindan belgilab berdi[90].