35. Генетик, хаётий, ихтиёрсиз, ихтиёрий хотира. genetik xotira yo'qligida mavjud bo'lgan tug'ilish paytida mavjud bo'lgan xotiradir sezgir tajriba, va ichiga kiritilgan genom uzoq vaqt davomida. Bu turning umumiy tajribalari a tomonidan emas, balki uning genetik kodiga qo'shilishi haqidagi fikrga asoslanadi Lamarkian o'ziga xos xotiralarni kodlaydigan, ammo ba'zi bir ogohlantiruvchilarga ma'lum usullar bilan javob berishga tayyorligini kodlash istagi juda noaniq tendentsiya.Til, zamonaviy nuqtai nazardan, genetik xotiraning qisman mahsuli deb hisoblanadi. Odamlarning tillarga ega bo'lishi, bu tug'ilish paytida mavjud bo'lgan asab tizimining xususiyati va shu bilan filogenetik xususiyatga ega. Biroq, ma'lum bir to'plamni idrok etish fonemalar ona tiliga xos bo'lgan vaqt davomida rivojlanadi ontogenez. Biron bir tilning fonemik tarkibiga nisbatan genetik moyillik mavjud emas. Muayyan mamlakatdagi bolalar genetik jihatdan ushbu mamlakat tillarida gaplashishga moyil emaslar, bu esa genetik xotira Lamarkian emas degan fikrga qo'shimcha og'irlik qo'shadi. Biroq, uchun genning ilmiy dalillari mavjud mukammal balandlik Bu og'zaki so'zning ma'nosi uchun balandlik juda muhim bo'lgan Osiyo mamlakatlarida keng tarqalgan.19-asrda biologlar genetik xotirani xotira va irsiyatning birlashishi deb hisoblashgan va uni Lamark mexanizmi deb hisoblashgan. Masalan, 1881 yildagi Ribot psixologik va genetik xotira umumiy mexanizmga asoslangan deb hisoblaydi va birinchisi ikkinchisidan faqat ong bilan o'zaro aloqada bo'lishi bilan farq qiladi. Hering va Semon xotiraning umumiy nazariyalarini ishlab chiqdi, ikkinchisi esa g'oyasini ixtiro qildi engram va birgalikda jarayonlar grafika va ekforiya. Semon xotirani genetik xotira va markaziy asab xotirasiga ajratdi. Ushbu 19-asr qarashlari g'oyalaridan mutlaqo farqli bo'lishiga qaramay, umuman o'lik emas neo-darvinizm. Zamonaviy psixologiyada genetik xotira odatda yolg'on g'oya sifatida qaraladi. Biroq, kabi biologlar Styuart A. Nyuman va Gerd B. Myuller 21-asrda bu g'oyaga hissa qo'shgan. Esda qoldirish jarayonida odamning ongli ravishda irodaviy aktivlik ko’rsatish darajasi turlicha bulishi mumkin. Shu jixatdan esda qoldirish ixtiyorsiz va ixtiyoriy xillarga ajratiladi. Ixtiyorsiz esda qoldirishda odam oldindan xech bir maqsadni kuzlamagan xolda va maxsus usullarni kullamasdan esga olib koladi. Ixtiyoriy esda qoldirish maqsadga qaratilgan bo’ladi va esga olishning maxsus usullaridan foydalanishini nazarda tutadi. Esda qoldirish jarayonida o’quvchining irodaviy zur berishi shuningdek fikriy aktivligi o’rganiladigan materiallarning moxiyatini tushunishi katta rol’ uynaydi. Esda qoldirish fikriy aktivlik darajasiga qarab mexaniq va ma’nosiga tushunib logik esda qoldirish xillariga ajratilishi mumkin. Mexaniq esda qoldirish yondoshlik bo’yicha yakka tartibdagi vaqtli bog’lanishlarga asoslangan bo’lib bunda esda qoldirish kishidan kup vaqt sarflashni talab etadi va uncha mustaxkam bo’lmaydi. Ta’lim jarayonida shubxasiz ma’nosiga tushunib esda qoldirishiga suyanib ish ko’rish kerak. Bunda esda qoldirish o’rganiladigan xodisalarning moxiyatini tushunishga va bu xodisalar urtasidagi sabab natija bog’lanishlarini aniqlashga asoslangan bo’ladi. Ma’nosiga tushunish va sabab natija bog’lanishlarini topishgina esda qoldirishning yuksak darajada samarali va puxta bo’lishini ta’minlaydi. Darsda esga olingan materialni xotirada mustaxkam saqlab kolishda takrorlash muxim rol o’ynaydi. Takrorlash esda olib kolish lozim bo’lgan materialni boyitish binobarin yuzaga keluvchi muvaqqat nerv bog’lanishlarini mustaxkamlash demakdir. Materialning muvafokiyatli esga tushushi avvalo uning puxta to’la aniq esga olingan bulishiga bog’liqdir. Esga olish jarayonida yuzaga kelgan muvvaqqat nerv bog’lanishlarining keyinchalik muayyyan qo’zg’atuvchilar ta’sirida qayta jonlanishi esga tushurishning fiziologik asosi xisoblanadi. Esga tushuirishning eng soda kurinishi tanishdir. Bunday xol ilgari idrok etilgan ob’yektning yana yangidan idrok etishiga kelgan paytda ruy beradi. Ilgari bir marta idrok etilgan odam joy vam usika kuyiga oradan ma’lum vaqt utgandan keyin yana tuknash kelgan paytimizda biz ularni taniymiz. Esga tushurish ikki xilga ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushurishga ajraladi. Ilgari idrok qilingan materialning odamda xech bir maqsadsiz esiga tushub qolishi ixtiyorsiz esga tushirish bo’lib bunda ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarning obrazlari odamda uning xoxishiga bog’liq bo’lmagan xolda ongida gavdalanadi. Ta’lim jarayonida xam ko’pincha ixtiyoriy esga tushirishga tayanib ish ko’rishga tugri keladi. Esga tushirishda kishidan irodaviy zur berishni talab etuvchi aktiv fikrlash jarayoni eslash deb ataladi. Eslash ixtiyoriy esga tushirish va tanishning eng murakkab kurinishidir.Biror maqsad kuyish esda olib qolish ixtiyoriy xotiradir. Bunda xotira jaryonlari uziga xos tarzdagi mnemik harakatlar sifatida yuzaga chiqadi. Ixtiyorsiz esda olib kolingan material uz-uzidan eslab kolganidek tuuladi. Ixtiyorsiz esda olib kolishning unumli bulishi uchun muayyan faoliyatida tutgan urni muximdir. Ixtiyoriy esda olib kolish maxsus mnemik harakatlar ya’ni asosiy maqsadi eslab kolishdan iborat bo’lgan harakatlar maxsulidir.Hayot faktlarining tasdiqlashicha esda olib qolishda obrazlar yoki fikrlarning ustunlik qilishi, asosan, kishilarning hayot sharoitlari va faoliyatlari bilan belgilanadi. Hayot talablari odamlarning kasbiy faoliyatlari ozmi ko’pmi xotira tiplari turining yorqinroq namoyon bulishiga sabab bo’ladi. Odam xar turli ta’surootlarni esda olib qolayotganida qaysi analizatorning eng maxsuldorgigiga qarab, xotiraning ko’rgazmali – obrazli tipii deferensiallanishadi. Shunga muvofik ravishda xotiraning harakat, ko’rish, va eshitish tiplari farklanadi. Lekin xotiraning bu tiplari sof xolda siyrak uchraydi. Ko’pincha xotiraning: ko’rish - harakat, ko’rish-eshitish, eshitish –harakat kabi aralash tiplari uchrab turadi. Odam o’z xotirasining tegishli xususiyatlaridan xotira maxsuldorligini oshirish usuli sifatida foydalanadi.
