5. Психологик билимларнинг системаси

52. Сезги туш унчасига фалсафий ёндошувлар. Sezgi — olamdagi narsa va hodisalar ayrim xossalarining miyadagi taxlili. Materiyaning sezgi aʼzolariga taʼsir koʻrsatib, bosh miya poʻstlogʻi nerv markazini qoʻzgʻatishi asosida paydo boʻladi. Sezgi dunyoni bilishning birinchi bosqichi va tarkibiy qismidir.  Afinaning buyuk faylasufi Suqrot (yer. av. 469-399 yillar) avvalo sofistlar shogirdi bo’lib, keyinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi. Odam nima, uning ongi nima? Degan savolga javob axtarish Suqrot faoliyatining asosida yotadi. «O’z-o’zingni angla!» Suqrotning  eng sevgan shiori edi.Suqrotning  shogirdi Aflotin (er.av.428-347-yillar)  jahon falsafasi tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. Aflotin falsafasi g’oya asosida g’oyalar to’g’risidagi ta’limot yotadi. Aflotun narsalarining dastlabki asosini g’oya tashkil qiladi, sezgilar orqali qabul qilinadigan narsalar esa, g’oyalar dunyosining soyasidir, deb ta’lim berad. Materializm, ateizm va deizmga ochiq-oydin qarshi chiqqan ingliz faylasufi, yepiskop Jorj Berkli (1685-1753) har qanday sifatning obyektiv asosini rad etgan va amalda ularni inson sezgilariga tenglashtirgan. Navoiyning  dunyoqarashida gnoseologik masalalar ham muhim o‘rinni egallaydi. U sezgi va aql yordamida zohiriy narsalarni, murakkab jarayonlarni idrok qilish mumkinligini qayd qildi. Uning aqidasiga ko‘ra, aql tufayli hissiyot bergan ma’lumotlar umumlashtiriladi, hodisalardagi umumiy va muhim narsalar bilib olinadi. Aql uningcha, Alloh in’om etgan bebaho gavhardir, u hamma boyliklardan afzaldir. Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga bo’lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o’ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yo’qori bosqichi aqliy bilish uchun o’ziga xos kumakchi va asos bo’lib xizmat qiladi. L. Feyerbax ayganidek, «Men» o’zi uchun subyektdir, boshqalar uchun esa obyekt, ya’ni xulosa shuki, «men» subyekt ham, obyekt ham bo’lishi mumkin. Moddiy hodisalar birga ma’naviy hodisalar ham obyekt bo’lishi mumkin, masalan, individ ongi uning psixikasi uchun bilish obyektidir. Har bir kishi o’z-o’zini, o’z xulq atvori, hislari, sezgi va fikrlarini bilish obyekti qilishga qodir. Lotinchada «sensitiv» – «sezgi bilan idrok qilinadigan» degan ma’noni anglatadi. Falsafa tarixida biz sensualizm deb ataladigan bilishning mohiyatini sezgi a’zolarining ma’lumotlaridan keltirib chiqarishga urinuvchi, o’ziga xos oqimni uchratganmiz. Olam to’g’risidagi axborotni sezgi a’zolari yordamida seza olishdan iborat inson qobiliyati ham hissiy sensitiv qobiliyat yoki hissiy bilish, deb ataladi. Inson sezgi a’zolari taraqqiyoti, bir tomondan, organik olam evolyusiyasi, boshqa tomondan esa, ijtimoiy taraqqiyot natijasi hisoblanadi. O’z davrida L. Feyerbax ta’kidlashicha, «Bizda agar inson ko’proq sezgi va a’zolariga ega bo’lganida tabiat va narsalarni yanada ko’proq xossa va xususiyatlarini bilgan bo’lar edi, deb tasavvur qilishga hyech qanday asos yo’q. Ular tashqi dunyodagi organik va noorganik tabiatdagidan ko’p emas. Insonda dunyoni bir butun va yagona holda tasavvur qilig uchun qancha sezgi zarur bo’lsa, o’shancha sezgi bor»Idrokning gnoseologik zamini bo’lgan va mustaqil holda namoyon bo’lishga qodir sezgilar baribir bir butun idrokning bir bo’lagi , qismi sifatida mavjud bo’ladi. Shuning uchun idrok tashqi perdmetning obrazi bo’lsa, sezgilarga obrazlilikning u yoki bu darajasi xos bo’lishi zarur, To’liqroq obraz, tabiiyki, idrokda bo’ladi, chikni idrok insonning tashqi muhitga faol munosabatining natijasidir. Sezgilar va idrok tashqi dunyoni hissiy aks ettirish shakllaridir, ularning bilish imkoniyatlari turlicha. Ularning qayd etilgan barcha tomonlari va xususiyatlari hissiy in’ikosning uchinchi shakli – tasavvurga ham tegishlidir, zero tasavvur ularga asoslanadi.