|
5.2-rasm. Lateral fikrlashning mohiyati
5
Lateral fikrlashni tanqidiy fikrlashdan farqlash kerak. Tanqidiy
fikrlash, birinchi navbatda, xulosalarning haqiqiy qiymatini baholash va
xatolarni izlash bilan bog’liq bo’lsa, lateral fikrlash xulosalar va
g’oyalarning “harakat qiymati”ga ko’proq e’tibor beradi. Inson ma’lum bir
g’oyadan yangi g’oyalarga o’tish uchun lateral fikrlashni qo’llaydi.
5.2. VF va LF ning ahamiyati.
Vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni
berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo’lgan va ketma-ket
vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo’lgan jarayonlarda ko’proq
qo’llaniladi. Shu nuqtai nazardan, vertikal fikrlash orqali olingan javob,
shaxs uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlarni ko’rib chiqishda ko’pincha
“eng to’g’ri” deb hisoblanadi.
6
Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona
fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez
qilish yo’li bilan yechimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi
jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo’lishiga qaramay, har
5
Mualliflar tomonidan tayyorlangan
6
"Differences Between Vertical and Lateral Thinking - Memorise". Memorise. Retrieved 2015-11-04.
ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga yechim topishda
eng maqbul deb hisoblanadi.
Deyarli har qanday “fikrlash uslubi”ning yondashuvlari cheksiz
tuyulishi mumkin, chunki odamlar bunday fikrlash usullarini deyarli har
qanday jarayonlarda qo’llashlari mumkin. Biroq, vertikal fikrlashni
yaratish, yoshligidanoq odamlarda tanqidiy fikrlashga undovchi vosita
bo’lib xizmat qilishi kerak. “Olti fikrlovchi shlyapa” singari unchalik
mashhur bo’lmasa-da, bu holda de Bononing asarlari yana o’qituvchilarga
akademik sharoitda yordam berish vositasi sifatida qaralishi mumkin. De
Bono rivojlanayotgan yosh toifasiga kirgan shaxslar uchun tanqidiy
fikrlash konsepsiyasini tan olish juda muhim deb hisoblagan. Biroq, bu
muammolarni hal qilishda ijodkorlikdan foydalanishni rad etish uchun
emas, aksincha ikkalasining ham muvozanatini tasdiqlash edi. De
Bononing asarlari “Vaziyat jumbog’i”ni ishlab chiqqan Pol Sloan
tomonidan yanada kengaytirildi.
“Vaziyat jumboq”lari - bu har bir savolga bir nechta mumkin bo'lgan
javoblarga ega bo’lgan, shuningdek eng to’g’ri bo’lgan jumboqlarning bir
qatori. O’yin o’ynayotgan bolalar nafaqat eng to’g’ri javobni to’g’ri
tanlagani uchun, balki boshqa javoblarni aniqlagani uchun ham
mukofotlanadi. Ushbu usul yordamida shaxsning yonma-yon va vertikal
fikrlash qobiliyatlari bir vaqtning o’zida rivojlanadi, shuningdek
o’qituvchilarga bolaning qaysi “mutafakkir” turiga mos kelishini
baholashga imkon beradi. Bolaning fikrlash uslubini farqlash va tasniflash
o’qituvchilar uchun rivojlanish haqida gap ketganda juda muhimdir. Shu
sababli, de Bonodan kelib chiqadigan tushunchalarning amaliy
qo’llanilishi akademik sharoitda ulkan progressiv ta’sirga ega.
Shunday qilib, ketma-ket fikrlash qobiliyati (bu holda vertikal
fikrlash deb tasniflanadi) bu shaxs bilan rezonanslasha boshlaydigan
tushunchadir. Odatda shaxslar o’zlarini vertikal yoki keyinroq bo'lgan
yagona fikrlash usuli bilan bog’lashganligi sababli, Pol Sloan bunday
vaziyat jumboqlarini yoshligida kiritishni taklif qiladi. Bu, aks holda
shaxsga qulay bo’lmaydi deb o’ylaydigan fikrni rag’batlantirishga yordam
beradi deyilgan.
7
Lateral fikrlash – bu jarayonlar to’plami. Lateral fikrlash
vositalarining to’rtta asosiy toifalari:
• sizning fikrlash tarzingizni odatdagi yo’llaridan xalos qiladigan
g’oyalarni yaratadigan vositalar;
• yangi g’oyalarni izlashda ongingizni yangi imkoniyatlar uchun
ochadigan vositalar;
• qiymatni maksimal darajaga ko’tarishga yordam beradigan
jamlovchi vositalar;
• yovvoyi g’oyalarni yaratish va ularni haqiqiy dunyo cheklovlari,
resurslari va qo’llab-quvvatlashiga moslashtirish orqali ijod jarayonini
asoslaydigan vositalar.
Muammoni hal qilish.
Agar biror narsa muammo tug’dirsa,
vaziyatning ishlashi yoki holati kamayadi. Muammoni hal qilish
muammoga nima sabab bo’lganini aniqlash va keyin uni hal qilish
yo’llarini aniqlash bilan shug’ullanadi. Maqsad - vaziyatni kerakli joyga
yetkazish. Masalan, ishlab chiqarish liniyasi soatiga 1000 ta mahsulotni
ishlash tezligiga ega. To’satdan, ish tezligi soatiga 800 ta mahsulotga
tushadi. Nima uchun bu sodir bo'lganligi haqida g’oyalar va ishlab
7
Sloane, Paul (1992). Lateral Thinking Puzzlers. Kogan Page. ISBN 978-0806982274.
chiqarish liniyasini ta’mirlash uchun ishchilarga ish haqini oshirish kabi
yechimlarni o’ylash kerak. Muhandislik talabalarining juda ochiq
savollarga javob berish qobiliyatlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki,
ko’proq lateral fikrlaydigan talabalar muammolarni ancha tezroq va
aniqroq yechishga qodir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
