5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

IJOBIY TUSHUNCHALARNING mazmunida predmet unga xos belgilar orqali fikr qilinsa, SALBIY TUSHUNCHALARNING mazmunida predmet unga xos bo’lmagan belgilar orqali fikr qilinadi. Masalan, “Savodli kishi”, “Vijdonli kishi” - ijobiy tushunchalar, “Savodsiz kishi”, “Vijdonsiz kishi” - esa salbiy tushunchalardir.
Hajmiga ko’ra tushunchalar jins va tur tushunchalarga bo’linadi.
Hajm jihatidan keng bo’lgan tushunchalar jins tushunchalar deyiladi.
Hajm jihatidan tor bo’lgan tushunchalar tur tushunchalar deyiladi. Masalan: “shahar” tushunchasi “Termiz” tushunchasidan keng bo’lganligi uchun jins tushunchadir, “Termiz” esa tur tushunchadir.
Hajm tafovutiga ko’ra tushunchalar yakka, umumiy va to’planma tushunchalarga bo’linadi.
Yakka tushunchalar bir buyum yoki hodisaga xos belgilarni ifodalaydi. Masalan: Toshkent, Gulnora, birinchi kosmonavt Yu. Gagarin.
Umumiy tushunchalar bir jinsdan bo’lgan ko’p buyum va hodisalarni ifodalaydi. Masalan: yulduz, kitob, maktab, hosil.
To’planma tushunchalar bir jinsdan bo’lgan buyum va hodisalar to’plamini yaxlit holda ifodalaydi. Masalan: o’rmon (daraxtlar o’sadigan er), kutubxona (kitoblar to’plangan joy), don (bug’doy arpa, sholi).
Biz yuqorida tushunchalarning bir qancha turlari bilan tanishib chiqdik. U yoki bu tushunchaning ana shu turlardan qaysilariga mansub ekanligini aniqlash unga mantiqiy tavsif berish demakdir.
Masalan, “Talaba” – umumiy, ayiruvchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, ijobiy tushuncha;
“A. Navoiy nomli O’zbekiston davlat kutubxonasi”-yakka, to’plovchi, chegaralangan, konkret, nisbatsiz, ijobiy tushunchadir.
Ob’ektiv dunyodagi barcha predmet va hodisalar o’zaro aloqada bo’lganligi uchun, ularni aks ettiruvchi tushunchalar ham o’zaro ma’lum bir aloqalarda, munosabatlarda mavjud. Bu munosabatlar turli xil bo’lib, ularni aniqlash uchun, avvalambor, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan tushunchalarni farq qilish lozim.