5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

AYIRUVCHI TUSHUNCHA shunday umumiy tushunchaki, u aks ettiruvchi belgilar berilgan sinfning har bir predmetiga xosdir. Masalan, “Jizzax politexnika instituti talabalari ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiya materiallarini o’rganmoqda” degan fikr Jizzax politexnika institutining har bir talabasiga tegishli. Demak, “Jizzax politexnika instituti talabalari” tushunchasi bu yerda ayiruvchi tushunchadir. Jizzax politexnika instituti talabalari ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasi yakunlarini muhokama etishmoqda” degan fikrda esa, “Jizzax politexnika instituti talabalari” tushunchasi to’plovchi tushuncha sifatida ishtirok qiladi, chunki fikr ularning to’plamiga nisbatan bildirilgan.
MAZMUNI BO’YICHA tushunchalar, avvalam bor, abstrakt va konkret tushunchalarga bo’linadilar.
ABSTRAKT TUSHUNCHALARDA esa predmetning belgilari undan fikran ajratib olinib, alohida aks ettiriladi. buyum va hodisalardagi ayrim belgilarni aks ettiradi. Masalan “Inson”, “Tabiat” tushunchalari-konkret tushunchalar, “qaxramonlik” (insonga xos xususiyatni aks ettiradi), “Go’zallik” (borliqdagi predmetlarga xos xususiyatni ifoda qiladi) tushunchalari abstrakt tushunchalardir. Masalan: qizillik, shirinlik, a’lochi, go’zal.
Konkret tushunchalar buyum va hodisalardagi asl, tub belgilarni yaxlit holda aks ettiradi. Masalan: to’lqin, adabiyotshunos, ob-havo, O’zbekiston.
Mazmuni bo’yicha yana nisbatsiz va nisbatdosh tushunchalarni ham ajratish mumkin.
NISBATSIZ TUSHUNCHALAR nisbatan mustaqil, alohida mavjud bo’lgan predmetlarni aks ettiradi. “Davlat”, “Badiiy asar” ana shunday tushunchalardir.
NISBATDOSH TUSHUNCHALAR esa zaruriy ravishda bir-birining mavjud bo’lishini taqozo qiladigan predmetlarni aks ettiradi. Masalan, “O’qituvchi” va “O’quvchi”, “Ijobiy qaxramon” va “Salbiy qaxramon”, “Sabab” va “Oqibat” tushunchalari nisbatdosh tushunchalar qatoriga kiradi.
Ba’zi hollarda ijobiy va salbiy tushunchalar ham farq qilinadi.