5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

Demak, Odilov haqiqatgo’ydir.
Induktiv isbot yordamida argumentlarda mavjud bo’lgan xususiy holatlardan tezisda mavjud bo’lgan umumiy fikr keltirilib chiqariladi. Masalan:Tezis: Sibirning barcha katta daryolari janubdan shimolga qarab oqadi. Argumentlar:
1. Kama daryosi janubdan shimolga qarab oqadi.
2. Lena daryosi janubdan shimolga qarab oqadi.
3. Enisey daryosi janubdan shimolga qarab oqadi.
4. Ob daryosi janubdan shimolga qarab oqadi.
5. Irtish daryosi janubdan shimolga qarab oqadi.
Kama, Lena, Enisey, Ob va Irtish daryolari Sibirning katta daryolaridir.
Demak, Sibirning barcha katta daryolari janubdan shimolga qarab oqadi.
Traduktiv isbotda hukmlarning o’zaro tengligi va aynanligiga qarab, juz’iy asoslardan juz’iy xulosa chiqariladi. U analogiya yo’li bilan sodir bo’ladi. Traduktiv isbot to’liq bo’lmagan, ehtimoliy harakterdagi bilimlarga asoslanadi. Masalan, Marsda ham Erdagidek organik hayot mavjudligi to’g’risidagi ehtimoliy fikr traduktiv isbot orqali hosil qilingan.
Demak, to’g’ridan-to’g’ri isbotda tezisning chinligi bevosita argumentdan keltirib chiqariladi, tezisga zid keladigan qo’shimcha dalillar keltirilmaydi.
2. Chetdan isbot etish deb tezisning chinligini unga qarama-qarshi bo’lgan boshqa tezis (antitezis)ni keltirish va zid qo’yish orqali dalillashga aytiladi.
Isbotning bu turi mantiqning uchinchisini istisno qonuniga asoslanadi. Bu qonunga binoan, bir vaqtda yo tezis, yoki antitezis chin bo’lishi mumkin emas. Agar antitezisning xatoligi aniqlansa, unda tezis chin bo’ladi va aksincha.
Mantiqiy isbotni amalga oshirish muayyan qoidalarga amal qilishni taqozo etadi. Bu qoidalar uch guruhga bo’linadi:
1. Tezisga taalluqli qoidalar:
1. Tezis aniq va ravshan hukmlardan iborat bo’lmog’i lozim. Aks holda tezisni isbot qilib bo’lmaydi. Bu qoidani buzish tezisdan qochish (chetga chiqish yoki tezisni yo’qotib qo’yish) xatosiga olib keladi.
2. Tezis isbotning boshidan oxirigacha asl ma’nosida ishlatilishi lozim. Aks holda tezisdan qochish, fikr chalg’ishi va noizchilligi xatolari sodir bo’ladi.