5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

XULOSA CHIQARISH VA UNING TURLARI
Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo’ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.
Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan tafakkur shakliga aytiladi.
Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o’tishdan tashkil topadi. To’g’ri xulosa chiqarish uchun, avvalam bor, asoslar chin mulohazalar bo’lishi, o’zaro mantiqan bog’lanishi kerak.
Masalan, “Aristotel-mantiq fanining asoschisi” va “Platon yunon faylasufidir” degan ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib bo’lmaydi. Chunki bu mulohazalar o’rtasida mantiqiy aloqadorlik yo’q.
Xulosaning mantiqiy tarkibini uch qism tashkil etadi:
1. Asoslar (dastlabki bilim) – yangi bilim yoki hukm chiqarish uchun zarur bo’lgan dastlabki bilimlar.
2. Xulosalash – asoslardan yangi bilimni mantiqiy ravishda keltirib chiqarish.
3. Natija – asoslardan xulosalashga mantiqiy o’tish. Masalan:
1. O’zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari bilim olish huquqiga ega.
2. Ahmedov – O’zbekiston Respublikasining fuqarosi.
3. Demak, Ahmedov bilim olish huquqiga ega.
Bu xulosada 2 asos va xulosa (natija) mavjuddir, ya’ni u uch hukmdan iborat. 1-2-hukmlar asoslar, 3-hukm esa natija, shu natijaning asoslardan mantiqiy ravishda kelib chiqish jarayoni xulosalashdir.
Mantiqiy kelib chiqish deb asoslardan xulosani keltirib chiqarish jarayoniga aytiladi. Mantiqiy kelib chiqish asoslar va xulosa o’rtasida mazmun jihatidan bog’lanish, o’zaro aloqa bo’lishini talab qiladi. Aks holda xulosa chiqarib bo’lmaydi.
Xulosa chiqarishning bir qancha turlari mavjuddir:

Зарурий

Бевосита хулоса чиқариш

Чинлик даражасига кўра

Билвосита хулоса чиқариш

Дедуктив хулоса чиқариш

Асосларнинг сонига кўра

Фикрнинг ҳаракат йўналишига кўра

Индуктив хулоса чиқариш

Аналогия

Эхтимолий