5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

5-surat
1. Qarama-qarshilik munosabati. Umumiy tasdiq (A) va umumiy inkor (E) hukmlar o’rtasida sodir bo’ladi. Bu munosabat qoidasiga binoan, agar bir hukm chin bo’lsa, unga qarshi bo’lgan hukm yolg’on bo’ladi. Ikki qarama-qarshi hukmlar (AE va IO) bir vaqtda chin bo’laolmaydi. Ammo ular bir vaqda yolg’on bo’la oladi. Masalan: Barcha a’lochi talabalar ilg’orlardir. A-chin. Hech bir talaba shaxmat o’yinini bilmaydi. E-yolg’on.
2. Quyi qarama-qarshilik munosabati juz’iy tasdiq(I) va juz’iy inkor (O) hukmlar o’rtasida bo’ladi. Bunda hukmlar bir vaqtda chin bo’lishi, ammo bir vaqtda yolg’on bo’lmasligi mumkin. Masalan: Ba’zi yozuvchilar dramaturglardir. I-chin . Ba’zi yozuvchilar dramaturglar emas. O-chin.
3. Zidlik munosabati – umumiy tasdiq (A) bilan juz’iy inkor (O) va umimiy inkor (E) bilan juz’iy tasdiq (I) hukmlar o’rtasida bo’ladi. Bunda hukmlar bir vaqtda chin va yolg’on bo’la olmaydi, hamma vaqt biri chin, ikkinchisi yolg’on bo’ladi. Bunda bir-biriga zid bo’lgan hukmlar o’rtasida chin hukmlar bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Masalan: Barcha ilmiy qonunlar ob’ektiv xarakterga ega. A-chin. Ba’zi ilmiy qonunlar ob’ektiv xarakterga ega emas. O-yolg’on. Bu hukmlar orasida uchinchi hukmning bo’lishi mumkin emas. Masalan: Hech bir fan organik materiyani o’rganish bilan shug’ullanmaydi. I-chin.
4. Bo’ysunish munosabati umumiy tasdiq (A) va juz’iy tasdiq (I), umumiy inkor (E) va juz’iy inkor (O) hukmlar o’rtasida bo’ladi. Umumiy hukmlar itoat ettiruvchi va juz’iy hukmlar itoat etuvchi bo’ladi. Umumiy hukmlarning chinligi juz’iy hukmlarning chinligiga olib boradi. Masalan: Barcha kishilar jamiyatda bir-birlarini hurmat qilishlari lozim. A-chin. Ayrim kishilar ham jamiyatda bir-birlarini hurmat qilishlari lozim. I-chin. Hech bir kishi mehnatdan bosh tortmasligi lozim. E-chin. Ayrim kishilar ham mehnatdan bosh tortmasligi lozim. O-chin.
Shunday qilib, mantiqiy kvadrat qoidalariga binoan, bir zid hukmning chin yoki yolg’onligidan ikkinchi hukmning chin yoki yolg’onligi kelib chiqadi. Mantiqiy kvadrat turli munozarali vaziyatlarda mulohazalar chin yoki yolg’onligi, haqiqatni aniqlashning qulay vositasi hisoblanadi.
Olamni bilish jarayonida inson yangidan-yangi bilimlarga ega bo’la boradi. Bu jarayon tushunchalar, hukmlar va xulosalar orqali sodir bo’ladi.