5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

Oddiy hukmlarda terminlar hajmi quyidagicha bo’ladi:
1. A - Umumiy tasdiq hukmlarning sub’ekti hamma vaqt to’liq hajmda olingan bo’ladi. Predikati esa ba’zan to’liq, ba’zan to’liqsiz hajmda bo’ladi. Masalan: “Hamma insonlar tirik mavjudotdir”.
Bu hukmning sub’ekti – “Inson”, predikati – “Tirik mavjudot” tushunchasidir, “Hamma” -umumiylik hisoblanadi. Bu hukmning sub’ekti to’liq hajmda olingan, chunki unda hamma insonlar to’g’risida fikr bildirilgan va bu tushuncha “tirik mavjudot” tushunchasining hajmiga to’liq kirishadi. Uning predikati to’liq hajmda olinmagan, chunki unda tirik mavjudotlarning bir qismi-insonlar haqida fikr yuritiladi. Buning doiraviy sxemasi quyidagicha: (1-rasm).

1-rasm 2-rasm

Umumiy tasdiq hukmlarning ba’zilarida Sub’ekt ham, Predikat ham to’la hajmda bo’lishi mumkin. Masalan, “Hamma musulmonlar Islom diniga e’tiqod qiladilar” (2-rasm).
2.E –Umumiy inkor hukmlarning sub’ekti ham, predikati ham to’liq hajmda olingan bo’ladi. Masalan, “Hech bir dindor e’tiqodsiz emas”. Bu hukmda S – dindorlarni, P – e’tiqodsizlarni ifodalaydi, hech bir – umumiylik hisoblanadi. Bunda har ikki terminning hajmi bir-birini istisno qiladi (3-rasm).

3-rasm

3. I –Juz’iy tasdiq hukmlarning sub’ekti hamma vaqt to’liqsiz hajmda olinadi, predikati esa ba’zan to’liq, ba’zan to’liqsiz hajmda bo’ladi. Masalan: “Ba’zi talabalar ingliz tilini biladi”. Hukmning terminlari quyidagicha: S – talabalar, P – ingliz tilini biladilar, ba’zi – mavjudlik hisoblanadi. Bu hukmda S ham, P ham to’liqsiz hajmda olingan bo’lib, har ikki terminning hajmi bir-biriga qisman mos keladi (4-rasm).

4-rasm

Yana bir misolni ko’ramiz: “Ba’zi vrachlar xirurgdir”. Bu hukmda S – vrachlar, P – xirurglar, ba’zi-mavjudlik hisoblanadi. Hukmda sub’ekt to’liq hajmda olinmagan, chunki unda ba’zi vrachlar haqida fikr bildirilgan, predikat esa to’liq hajmda olingan, chunki xirurglarning hammasi vrachdir. Predikatning hajmi sub’ektning hajmiga kirgani uchun u to’liq hajmda olingan bo’ladi (5-rasm).

5-rasm.