|
Фаолият соҳасида болада фаолият турларининг кенгайиши, фаолиятнинг зарурий шакл ва воситаларини қўлга киритиши, муомала доирасининг кенгайиши, унинг мазмунини чуқурлашиши, жамиятда қабул қилинган хулқ-атвор меъёрларини ўзлаштириши содир бўлади.
Англаш соҳасида ўз “Мен”и образини шакллантириш, ўзининг ижтимоий мансублик ва ижтимоий ўрнини англаш рўй беради. Бу жараёнларнинг барчасини тарбия тартибга солади.
Тарбия ижтимоийлашув сифатида. Сўнгги ўн йилликлар давомида педагогика ва бошқа фанларда ижтимоийлашув ва тарбия тушунчалари нинг ўзаро муносабати кенг муҳокама қилиб келинмокда. Бугунги кун талабларидан келиб чиқиб, бу муаммога алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Шу билан бирга, баъзи муаллифлар тарбияни ижтимоийлашув билан алмаштиришга ҳаракат қилишса, бошқалари эса тарбияни бола ижтимоийлашувининг бир қисми сифатида ўрганишмокда.
Яна бир гуруҳ олимлар ижтимоийлашув деганда, фуқаровий ва ахлоқий тарбияни тушунишади.
Тўртинчи гуруҳ олимлар шахс ижтимоийлашувини тарбиянинг асосий мақсади, деб ҳисоблашади.
Қарашлар бир-биридан маълум даражада фарқ қилгани билан, тарбия бола ижтимоийлашувининг асосий омилларидан бири эканлигини ҳамматан олади.
Тарбиянинг асосида ижтимоий ҳаракат булиши, уни ижтимоийлашувдан фаркдайди. Ижтимоийлашув тушунчасини фанга киритган Макс Веберг уни муаммоларни ечишга қаратилган ҳаракат, инсон хулқ-атворининг тахминий вариантларини субъектив англаш сифатида таърифлаган.
Умуман олганда, ижтимоийлашув узлуксиз жараён булиб, бунда инсон доимо жамият билан муносабатда бўлади. Тарбия тор маънода эса дискрет (узлукли) жараёндир. Чунки у муайян ташкилотларда амалга оширилиб, замон ва маконда чекланган булади.
Тарбия педагогиканинг асосий категорияларидан биридир. Шунга қарамай, ханузгача тарбиянинг умумэътироф этилган таърифи мавжуд эмас. Бунга унинг кўп маънолилигини ижтимоий ҳодиса, фаолият, жараён, қадрият, тизим, таъсир, ўзаро муносабат сифатида кўрилиши мумкинлигини сабаб кдлиб кўрсатсак булади. Бу тушунчаларнинг ҳеч қайси бири тарбия мазмунини алоҳида олган қолатда тўлиқочиб бера олмайди.
Қуйида тарбиянинг ижтимоийлашувга нисбатан ижтимоий назорат қилинувчи жараёнга хос бўлган умумийлигини ўзида акс эттиришга ҳаракат қилган таърифи келтирилган. Бирок,унда оилавий, диний, ижтимоий тарбиянинг хусусиятлари инобатга олинмаган.
А. В. Мудрик қуйидаги таърифни илгари суради: Тарбия — инсоннинг жамиятга кўникишига кўмаклашувчи ва бу кўникиш содир этиладиган гуруҳ ва ташкилотларнинг хусусиятларига мос келувчи шароитлар яратувчи инсоннинг онгли ривожланиши. Бу таърифни ҳам тўлиқ ва бутунлай тўғри, деб бўлмайди. Унда муаллифнинг нуқтаи назари ўз аксини топган.
Тарбия ижтимоий омилларни инсонга таъсир кўрсатишининг таркибий қисми бўлиш билан бирга, ўз хусусиятларига ҳам эга. Бу жараён бошқаларидан фаркди равишда, доимо бир мақсад сари йўналтирилган ва бу фаолият махсус тайёрланган одамлар томонидан амалга оширилади.
Тарбия жараёнида бола ижтимоийлашувига таъсир қилувчи бошқа омиллар: муҳит, ОАВлари, маданиятлар инобатга олинади. Бироқ шуни эсда тутиш лозимки, тарбия бошқа ижтимоий омиллар ичида ўз ўрнига эга бўлиб, бошқа омилларнингўрнини на тўлиқтўлдира олади, на бекор қила олади. Тарбиянинг бола ривожланишига таъсири вақт ўтган сари ўзгаради.
Бола қанчалик кичик бўлса, тарбия унинг шаклланишига шунчалик кўп таъсир кўрсатади. Вақт ўтгани сайин тарбиянинг бола шаклланишидаги ҳиссаси камайиб боради. Бу вақтда боланинг у ёки бу ижгимоий қадриятни танлашдаги мустақиллиги ортади. Борган сари ташқи тарбиявий омилларнинг таъсири камаяди. Бироқ бошқа бир жараён — ўз-ўзини тарбиялаш жараёни ривожлана бошлайди.
Боланинг уз шахсини мукаммаллаштириш, ўз-ўзини ривожлантириш бўйича мустақил фаолиятини англаши ортади. Маълумки, ўз-ўзини тарбиялашга эқтиёж шахс ривожининг энг юксак шакли ҳисобланади. Бизнинг моделга биноан, инсоннинг ўз-ўзини тарбиялаши эҳром бунёд этиш билан баробардир. Шунинг учун ўз-ўзини тарбиялаш жараёни бир умрга чўзилади.
Тарбия, ўз-ўзини тарбиялаш ва бошқа ижтимоий омилларнинг (маданий, диний, тарихий анъаналар, ОАВлари, мактаб жамоаси, дўстлар, болалар боғчаси ва бошқалар) ўзаро ижобий таъсири натижасида боланинг жамиятга интеграциялашувининг табиий жараёни содир бўлади.
Ижтимоий муҳитнинг таъсири қанчалик аҳамиятли ва сермазмун бўлса, бола унда шунча эркин ва мустақил бўлади. Боланинг ижтимоийлашуви унинг жисмоний ва руҳий ривожланишининг хусусиятлари сабабли мураккаблашиши, ёки ижтимоий меъёр ва қадриятларни бола томонидан ўзлаштирилишида қандайдир сабаблар туфайли муҳитнинг салбий таъсири оқибатида нотўғри йўналишда бориши мумкин.
Бунинг натижасида бола меъёрий ижтимоий муносабатлардан четда қолиб, махсус ёрдамга муҳтож бўлиб қолади. Бундай болаларнинг ижтимоийлашув жараёни, аввало, тарбия орқали амалга оширилади. Бироқ бунинг учун ҳар бир тоифадаги болаларнинг ижобий жиҳатларини фаоллаштирувчи тарбия методлари ва технологияларини ишлаб чиқиш лозим. Умуман олганда, тарбиячи ва мутахассисларнинг вазифаси қийин вазиятларда турган боланинг ижтимоий мослашувига қаратилган бўлиб, у жамиятда қабул қилинган қонун ва меъёрларга фаол кўникиши ёки салбий омилларнинг оқибатларини енгиши керак булади. Агар ижтимоий муҳит сифатларининг шаклланмаганлиги даражаси болага ижтимоий муҳитга кўникишга халақит берадиган даражада юқори бўлса, боланинг ижтимоий мослаша олмаслик ҳолати содир бўлади. Бундай қолларда бола томонидан йўқотилган ижтимоий алоқалар ва муносабатларни тиклашга қаратилган махсус чора-тадбирларни қўллаш тавсия этилади. Шундай қилиб, боланинг жамиятда ўсиши ва ривожланиши жараёнида унинг ижтимоийлашуви содир булади. Агар бу жараён содир бўлмаса, унинг акси — дезадаптация рўй беради. Бундай қолатда эса боланинг ижтимоий реабилитациясига эҳтиёж тутилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
