5-mavzu. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning budjet-soliq vositalari

5.3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari va
vositalari tizimida soliq imtiyozlari
TurU ko‘rinishdagi va shakldagi soliq imtiyozlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim shakli
hisoblanadi. Imtiyozlardan iqtisodiy jarayonlami tartibga solish maqsadida foydalaniladi. Ular investitsiyalami, tadbirkorlik faoliyatini, chet el kapitalini jalb etishni, pul va moddiy
resurslami tejashni, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni
va bandlikni oshirishni rag'batlantirish maqsadida qo‘llaniladi.
Iqtisodiyotni va ijtimoiy jarayonlami tartibga solish
maqsadida qo'llanilgan soliq imtiyozlari turU shakllarda
namoyon bo‘ladi. Eng keng tarqalganlari quyidagilar:
1) Chegirma ko‘rinishida soliq kreditlari berish, ya’ni
foydani kamaytirilgan soliqlar hisobiga oshirish. Masalan,
AQShda 1962-yildan buyon 20 yil mobaynida turli investitsion
(soliq) kreditlar qo'llanib kelinmoqda, ya’ni foydalanish
muddati 8 yildan ortiq bo‘lgan, ishlab chiqarishga kiritilgan
uskunalar qiymatining 7 % ga teng miqdorda foyda solig‘i
qisqartiriladi.
Yaponiyada ham xuddi shunday yangi texnika va texnologiyalarga qilingan investitsiyaning 7 % miqdorida soliq
krediti qo'llaniladi. Kanadada mos tarzda soliq chegirmalari 7
%dan 20 % gacha o‘zgarib turadi. Bir qator mamlakatlarda
tadbirkoming ITTLI ga qilgan xarajatlari o‘rtacha yillik
foydani belgilangan ulushi dan ortiq bo‘lsa, qisqartirilgan soliq
shaldidagi soliq krediti qo‘llaniladi. Masalan, AQShda bazis
davriga nisbatan o'rtacha yillik me’yoridan ITTLI ga qo‘-
shimcha qilingan xarajatlaming 20 %ga teng miqdorda foyda
solig‘i kamaytiriladi. Fransiyada ITTLI ga qo‘shimcha qilingan xarajatlaming 50 % ga teng miqdorda foyda solig‘i qisqartiriladi, Kanadada esa qo‘shimcha qilingan xarajatlaming 100
% ga teng miqdorda foyda solig‘i kamaytiradi1.
Soliq krediti shaklidagi imtiyozlar ta’lim olish (asosan oliy
ma’lumot) uchun yakka tartibdagi haq to‘lovchilarga ham
qo‘llaniladi. AQSh dan keyingi ta’lim uchun to‘lov miqdorining dastlabki 5 ming dollariga 20 % chegirma miqdorida
«Ta’lim soliq krediti» hamda 13-17 yoshdagi har bir
o‘quvchiga yiliga 500 dollar miqdorda soliq imtiyozi joriy
etilgan.2
2) Imtiyozning ikkinchi shakli - soliqdan butunlay ozod
etish yoki pasaytirilgan soliq stavkalarini o‘matishdir. Bunday
imtiyozlar kichik tadbirkorlikni rag‘batlantirish maqsadida
qollaniladi. Bunga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod etilishini ham kiritish mumkin.
Bunday imtiyozlar respublikamizda ham keng qo‘Uaniladi.
3) Soliq imtiyozlarining uchinchi shakli — tezlashtirilgan
amortizatsiya usulini qo‘llanilishi, ya’ni olinadigan foydaning
hajmini tezlashtirilgan amortizatsiya miqdoriga qisqartirish
usulidir. Hukumat tomonidan belgilangan oshirilgan amortizatsiya xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shishga
ruxsat beradi. Buning natijasida ishlab chiqarish xarajatlari
oshadi, biroq soliq miqdorini qisqarishi hisobiga olinadigan
foyda miqdori o‘zgarmaydi.
Mutanosiblikni tartibga solish uchun boshqa imtiyozlar
ham qo‘llaniladi. Misol uchun, AQShda foydaning ijtimoiy
infratuzilma obyektlari qurilishiga yo‘naltirilgan qismi
soliqlardan ozod etiladi. Ba’zi mamlakatlarda mehnatga haq
to‘lash va ishlab chiqarishni texnik qayta qurollantirishga sarf-
lanadigan mablag‘lami soliqqa tortishning alohida tizimlari
qo'llaniladi. Misol uchun, Fransiyada texnik qayta qurollanishga sarflanadigan mablag‘larga solinadigan soliqlar juda
ham past. Germaniya va Fransiyada qo‘shimcha ish o‘rinlarini
yaratish uchun qilingan xarajatlarga maxsus soliq imtiyozlari
kiritilgan.1
Respublikamizda ham iqtisodiy rivojlanishni tartibga solish
maqsadida soliq imtiyozlari tizimidan keng qo‘Uaniladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq chet el
investitsiyasi bilan tashkil etilgan, import o‘mini bosuvchi va
eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqaradigan ishlab
chiqarish korxonasi daromadi (foydasi) ishlab chiqarishni
boshlagandan 5 yil muddatgacha soliqlardan ozod etiladi.
Agar, ishlab chiqarish hajmining 25 % dan ortig‘ini bolalar
assortimentidagi tovarlar tashkil etsa va korxona ustav fondida
chet el kapitali ulushi 50 % dan ortiq bo‘Isa 2 yilgacha
soliqlardan ozod etiladi. Qishloq joylarda va aholi punktlari
hududida yangi tashkil etilgan xalq iste’moli tovarlarini ishlab
chiqarish va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi
korxonalar ishlab chiqarishni boshlagandan to 3 yil muddatgacha soliqlardan ozod etiladi. Umumiy ishchilar sonining
75 %dan kam bo‘lmagan qismi o‘rta maktab o‘quvchilaridan
va kasb-hunar o‘quv yurtlari o‘quvchilaridan tashkil topgan
yuridik shaxslarning daromad(foyda)lari soliqlardan ozod
etiladi.
Ekologiyaga, sog‘lomlashtirish va xayriya fondlariga,
madaniyat muassasalariga, xalq ta’limi va sog‘liqni saqlashga
badallar to‘lash hisobiga daromadni(foydani) soliqqa tortishni
kamaytirish shaklidagi imtiyozlar ham mavjud.
Respublika mintaqalariga xorijiy sarmoyalar va zamonaviy
texnologiyalar jalb etilishi rag‘batlantirilishini kuchaytirish,
xorijiy investorlar hamda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalar uchun kafolatlar va imtiyozlar tizimini yanada
mustahkamlash maqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-apreldagi «To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar jalb etilishini rag‘batlantirishga oid qo‘shimcha

chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-4434-sonli farmoni qabul
qilindi. Ushbu farmonga ko‘ra xorijiy investoming pul
shaklidagi ulushi 5 million AQSh dollaridan kam boimagan
yangidan tashkil etilayotgan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalar davlat ro‘yxatidan o'tgan sanadan boshlab 10 yil
mobaynida soliq qonunchiligida o‘zgarishlar yuz bergan
hollarda, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i,
qo‘shilgan qiymat solig‘i, mol-mulk solig‘i, obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, yagona ijtimoiy
to‘lov, yagona soliq to‘Iovi, shuningdek, Respublika yo‘l
hamda ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish,
mukammal ta’mirlash va jihozlasb jamg‘armalariga majburiy
ajratmalar to‘lashning mazkur korxonalar davlat ro‘yxatidan
o‘tish sanasida amal qilgan me’yorlari va qoidalarini
qo‘llashga haqli ekanliklari belgilab berildi.
Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar uchun
kafolatlar, imtiyozlar va afzalliklar tizimi ko‘lami yanada
kengaytirildi. Jumladan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 11-apreldagi PF-3594-sonli farmonida ko‘zda
tutilgan soliq imtiyozlari awallari 8 ta tarmoq faoliyatiga
tegishli bolgan bo‘lsa, ushbu Farmon bilan 2012-yilning IIchoragidan boshlab, xorijiy investitsiyalar uchun imtiyozlar 20
ta yo‘nalishdagi iqtisodiyot tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan
chet el investitsiya ishtirokidagi korxonalarga tatbiq etiladigan
bo‘ldi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xususiy xorijiy investitsiyalami jalb etadigan iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari investitsiyalar hajmidan kelib chiqib, foyda solig‘i, mulk soligM, obodonlashtirish
va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, mikrofirma va
kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to‘lovi, shuningdek, Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar
toiashdan ozod qilish ko‘rinishida soliq imtiyozlari berilgan.
To‘g ‘ridan to‘g ‘ri xususiy xorijiy jalb qilingan investitsiyalar
hajmi:
300 ming AQSh dollaridan 3 mln AQSh dollarigacha
bo ‘Iganda — 3 yil muddatga;
3 milliondan 10 mln AQSh dollarigacha bo‘lganda - 5 yil
muddatga;
10 mln AQSh dollaridan ortiq bo‘lganda - 7 yil muddatga
soliq imtiyozlaridan foydalanishi mumkinligi belgilangan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 10-maydagi PQ-1754-sonIi qaroriga asosan 1) qishloq joylardagi mahallalar hududida maishiy xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar (sartaroshlar, tikuvchilar, poyafzal, maishiy texnikani ta’mirlash bo'yicha usta va
boshqalar) qat’iy belgilangan soliq to‘lashdan 3 yil muddatga;
2) qishloq joylarda yakka tartibda uy-joy qurilishi asosida
barpo etilayotgan massivlarda tashkil qilinayotgan kirxonalar
xizmatlarini ko‘rsatadigan mikrofirmalar, kichik korxonalar va
yakka tartibdagi tadbirkorlar tegishli ravishda yagona soliq
to'lovi hamda qat’iy belgilangan soliq to‘lovini to‘lashdan 5 yil
muddatga ozod etildi.