5. Ma’ruzalar bo’yicha nazariy o’quv materiallar. Сименар машгулотлари

1
2
3
4

2-mashq. Simob lampasi chiqarayotgan spektrning to’lqin uzunliklarini aniqlash. Bu tajribani bajarish uchun simob lampasini yoqib, undan nur chiqaradigan tirqishni goniometr kollimatoriga nisbatan u yoki bu tomonga harakatlantirib, kuzatish trubasida tirqishning aniq tasviri hosil qilinadi. Shundan keyin difraksion panjaradan foydalanib, simob spektrining har bir ko’rinadigan chizig’i uchun burilish (1 mashq) burchaklari aniqlanadi. Tajriba simob spektrining birinchi va ikkinchi tartibli difraksion maksimumlar uchun bajariladi. Shuni aytish kerakki, simob lampasining nuri murakkab bo’lganidan difraksion maksimumlar chiziqli spektr shaklida paydo bo’ladi. formuladan foydalanib simob spektridagi bir necha chiziqning to’lqin uzunligi aniqlanadi. Natijalar quyidagi 2-jadvalga yoziladi.
2-jadval

K				d					Nisbiy xato
1
2
3

3-mashq. Difraksion panjaraning dispersiyasini aniqlash. Bu tajribani bajarishda simob spektrining bir-biriga yaqin joylashgan, to’lqin uzunliklari ( va ) ma’lum bo’lgan ikkita chizig’i olinadi va har qaysi uchun alohida - alohida burulish burchaklari va topilib, ularning farqi aniqlanadi:
;

munosabatdan foydalanib o’rganilayotgan difraksion panjaraning dispersiyasi hisoblanadi. Olingan natijalar quyidagi 3-jadvalga yoziladi.
3-jadval

K								D			Nisbiy xato
1
2
3

1. =404,7 nm (Binafsha)

2. = 546,0 nm (Yashil)
3. = 576,9 nm (Sariq)

NAZORAT SAVOLLAR

1. Ishning maqsadi va uni bajarish tartibini aytib bering.
2. Asbobning optik sxemasi, kollimatorning vazifasi haqida gapiring.
3. Kollimatorni va kuzatish trubasini cheksizlikka to’g’rilang.
4. Fraungofer difraksiyasi, Frenel difraksiyasi va ularning bir-biridan farqini tushintirib bering.
5. Difraksion panjarani monoxromatik yoki oq yorug’lik bilan yoritganda qanday manzara kuzatiladi?
6. Difraksion maksimum va minimumlarning yakka tirqishdan, 2 ta tirqishdan va N ta tirqishdan hosil bo’lish shartlarini tushuntiring.
7. Difraksion panjaraning chiziqli, burchakli dispersiyasi va ajrata olish qobiliyati haqida gapiring.

GLOSSARIY
Knematika – harakat qonunlari, uni sabablari xisobga olinmasdan o’rganuvchi fizikaning bo’limi.
Moddiy nuqta – muayyan sharoitda o’lchamlari inobatga olinmaydigan jism.
Inertlik – jismning biror tezlik olishi uchun vaqt kerak bo’lish xossasi.
Sanoq tizimi – koordinatalar tizimi, sanoq jisimi va vaqtni o’lchaydigan jismlar tizimi.
Gravitatsiya – ikki jism orasidagi ta’sir turi.
Harakat miqdori - jismning massasi bilan tezligining ko’paytmasiga teng vektor kattalik
Kuch yelkasi – kuch qo’yilgan nuqtadan aylanish o’qiga bo’lgan eng qisqa masofa
Ideal suyuqlik – yopishqoqlikka ega bo’lmagan va siqilmaydigan suyuqlik.
Oqim nayi - suyuqlikning oqim chiziqlari bilan chegaralangan qismi.
Muvozanat holati – tizim holatini ifodalovchi fizik kattaliklarning uzoq vaqt o’zgarmay turadigan holati.
Tebranish fazasi –tebanayotgan jismning vaqtning biror qiymatidagi holatini ifodalovchi kattalik.
Ideal gaz – molekulalari o’lchamsiz bo’lib, ular orasidagi ta’sir kuchlari deyarli mavjud bo’lmagan gaz.
Holat tenglamasi – tizim holatini harakterlovchi kattaliklarni bir-biriga o’zaro bog’lovchi tenglama.
Harorat – atom va molekulalarning tezligi bilan ifodalanuvchi kattalik
Termodinamika – jismlarning holatlarini faat issiqlik hodisalari bilan tushuntiruvchi fizikaning bo’limi.
Adiabatik jarayon – issiqlik almashinuvi bo’lmaganda tizimda yuz beradigan jarayon
Tuyungan bug’ – o’zining suyuqligi bilan dinamik muvozanatda bo’lgan bug’.
Kondensatsiya – bug’ning suyuqlikka aylanish jarayoni.
Kritik holat – jismning suyuq, gaz, qattiq fazolarida fizik kattaliklari bir xil bo’lgan holat.
Elektrostatika – qo’zg’almas zaryad atrofida yuz beradigan fizik jarayonlarni o’rganuvchi fizikaning bo’limi