5. Ma’ruzalar bo’yicha nazariy o’quv materiallar. Сименар машгулотлари

Fraungofer difraksiyasi.
Faraz qilamizki, to’g’ri to’rtburchakli tirqish orqali ekranga monoxromatik nurlar tushayotgan bo’lsin. Tiqishdan o’tayotgan nurlar L linza yordamida uning fokal tekisligida joylashgan ekranga tushadi. Bu vaqtda ekranga tushayotgan nurlarning yo’llar farqi 0 ga teng bo’ladi. Ekranga dastlabki nurlar bilan burchak ostida nurlar ham tushadi.


37-rasm
burchagiga difraksiya burchagi deyiladi. burchak ostida tushgan nurlar yo’lining farqi ning butun sonlariga to’g’ri kelgan zonalar hosil bo’ladi. Bu zonalarga Frenel zonalari deyiladi.
bo’lganda interferensiyalanuvchi nurlar bir - birigi so’ndiradi.

38-rasm
Bu vaqtda difraksiya minimumi hosil bo’lganda nurlar bir-birini kuchaytiradi va difraksiya maksimumini beradi. Bir tirqishdan hosil qilingan difraksiyaning maksimum va minimumlari navbatlashib takrorlanadi.

39-rasm
Demak Frenel zonalarining toq soniga to’gri kelgan nurlar dastas difraksiya maksimumini va Frenel zonalarining juft soniga mos burchakla ostida tushuvchi nurlar difraksiya minimumini beradi. Difraksiyaning bunday ko’rinishiga Fraungofer difraksiyasi deyiladi. Nurlar hosil qilgan yoritilganlik markazdan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Rasmdan foydalanib, b₁c va b₂c nurlarning bosib o’tgan yo’llar farqini quyidagicha aniqlash mumkin. , bu yerda -tirqishning kengligi.
Agar bir – biridan a₁ masofada joylashgan bir xil a₀ kenglikdagi parallel tirqishlar orqali yorug’lik o’tganda hosil bo’ladigan difraksiya bir tirqishda hosil bo’ladigan difraksiyaga o’xshash bo’ladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ko’p sondagi tirqishlardan nurlar o’tganda ham hosil bo’ladigan difraksion manzara ikki qo’shni tirqishda hosil bo’ladigan difraksiyaga o’xshash bo’ladi. Faqat maksimumlarning ravshanligi va minimumlarning qorong’uligi hamda ular orsidagi masofa tirqishlar soniga bog’liq ravishda o’zgarib boradi. deb olsak yo’llar farqi ga teng bo’ladi. Tirqishlar soni ko’p bo’lganligi uchun difraksiya spektrlari k – ga teng bo’ladi. Bunga spektr tartibi deyiladi.
Bir – biriga qo’shni joylashgan ko’p tirqishlardan hosil bo’lgan asbobga difraksion panjara deyiladi. b - ga panjaraning davri deyiladi. difraksion panjarada 1 mm uzunlikda 50 – 2500 ta tirqish maxsus asbob yordamida yasaladi. ga difraksiyaning asosiy formulasi deyiladi. Bundan va difraksion panjaradan foydalanib yorug’likning to’lqin uzunligini tajribada aniqlash mumkin.