5-ma'ruza: badiiy matnni tahlil qilish metodologiyasi

3. Lug’atlarga asoslanish usuli. Asar tili, ayniqsa tarixiy mavzudagi asar yoki

tarjima asarlarining til xususiyatlari tekshirilayotgan paytda tegishli lug'atlarga

murojaat qilish lozim bo’ladi. Masalan, “Shayboniyxon” dostoni tilida qo’llanilgan

gudar,savash, sovut, sodoq, g’ul, tuv, baydoq kabi o’sha davr ruhiyatiga mos harbiy atamalar ma’nosini bilish asarni puxta o’rganishga yordam beradi. Bu-ku bir necha yuz yil oldingi asar ekan, o’tgan asr boshlarida yozilgan asarlar uchun ham lug'at tuzish oddiy ehtiyojga aylanib bormoqda. Masalan, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O’tar, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon kabi shoir va yozuvchilarning asarlari uchun maxsus so’zlarning bevosita asarda reallashgan ma'nosiga asoslanib tuzilgan lug'atlar tayyorlanishi kerak. «O’tkan kunlar»da har bir sahifa ostida ayrim tushunarsiz so’zlarning izohi berib borilgan. Masalan, utta – u yerda; siporish – topshiriq: muvofiquttab' – ta'bga mos, munosib; ashrof– e'tiborli kishiiar, ulug’lar; mushovir – maslahatchi; musohib – hamsuhba kabi. Va bu faqat mazkur asardagina emas, boshqalarida ham shunday. Lekin adibning barcha asarlarining tiliga bag'ishlangan maxsus lug'at tayyorlanishi lozim. J.Lapasovning «Badiiy matn va lisoniy tahlil" deb nomlangan qo’llanmasida muayyan bir badiiy matnning lug'atini tuzish bo’yicha namunalar hamda lug'at ustida ishlash bo’yicha muhim ko’rsatmalar berilgan. Olim to’g'ri ta'kidlaganidek: "Badiiy matnning lisoniy tahlilini turli-tuman lug'atlarsiz tasavvur qilish qiyin. Lug'at ustida ishlash o’quvchi va talabalarning so’z boyligini, og'zaki va yozma nutqini o’stirishning eng muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi va shu lug'at yordamida nafaqat so’zlarning tub ma'nosini, balki ko’chma ma'nolari, har bir so’zlarning qaysi til unsuri ekanligi, etimologiyasi (so’zning kelib chiqish tarixi va tadrijiy rivoji), tarkibi, ba'zan esa grammatik shakli bilan yaqindan tanishiladi”.