5 laboratoriya ishi Uitston ko’prigi yordamida noma’lum qarshiliklarni o’lchash va ularning har xil ulangandagi natijaviy qarshiliklarini aniqlash Kerakli asbob va jihozlar

Mustaqil topshiriqni bajarish namunasi:

Jadvaldan o’zimizga tegishli variantni ajratib olamiz va 26-rasmdagi sxemani bu variant asosida qayta chizamiz.

№	E1 V	E2 V	E3 V	r1 Ω	r2 Ω	r3 Ω	R1 Ω	R2 Ω	R3 Ω
0	2	3	5	0,3	0,3	0,3	0,7	3,7	0,7

Topshiriqning maqsadi:
1. Talabalarni tarmoqlangan zanjirlar va uning elementlari bilan tanishtirish.
2. Zanjirning bir qismiga oid Om qonuni va Kirxgof qoidalarini elektr zanjirlariga tadbiq qilish ko’nikmalarini shakllantirish.
3. Berilgan zanjir uchun quvvatlar balansi (tengligi)ni tuzish metodini o’rgatish.
Topshiriqni bajarish: Berilgan sxemadan ko’rinadiki, zanjirda ikkita (A va B) tugun va uchta berk kontur bor. Tugunga keluvchi toklarni musbat, tugundan chiquvchi toklarni esa manfiy deb qabul qilib olib, Kirxgofning birinchi qoidasiga asosan quyidagi tenglamani yozamiz:
– I₁ – I₂+I₃=0 yoki I₃ – I₂ – I₁=0 (1)
Kirxgofning ikkinchi qoidasiga asosan berk konturlar uchun quyidagi tenglamalarni yozamiz:
I₁(R₁+r₁) – I₂(R₂+r₂) = E₁ – E₂ (2)
I₁(R₁+r₁) + I₃(R₃+r₃) = E₁ – E₃ (3)
1. Tok kuchlarini aniqlash: (1), (2), (3) – tenglamalarni birgalikda yechib, I₁, I₂, I₃ tok kuchlarini aniqlaymiz. Hisoblashlarni amalga oshirgach, I₁= –1,444A; I₂= – 0,111A;
I₃= –1,555A qiymatlarga ega bo’lamiz. Toklarning qiymatlariga tegishli (–) ishora bu toklarning biz tanlagan yo’nalishga nisbatan teskari tomonga oqayotganligini ko’rsatadi, chunki dastlabki holda toklarning yo’nalishlarini ixtiyoriy holda tanlagan edik, aslida esa A nuqtadagi tugun uchun I₁+I₂–I₃=0 (4)
tenglama o’rinli bo’lar ekan. U holda toklarning to’g’ri yo’nalishlarini qo’yib, sxemani quyidagi ko’rinishda boshqatdan chizamiz:

2. Kuchlanishlarni aniqlash: Tok kuchlarining aniqlangan qiymatlaridan foydalanib, zanjirning barcha qarshilikli qismlaridagi kuchlanishlarni aniqlaymiz.

1. 
   rezistorlardagi kuchlanishlar
   

U₁=I₁R₁; U₁=1,01V
U₂=I₂R₂; U₂=0,41V
U₃=I₃R₃; U₃=1,09V

2. 
   tok manbalaridagi kuchlanishlarni aniqlash:
   

U_m1=I₁r₁; U_m1=0,43V
U_m2=I₂r₂; U_m2=0,03V
U_m3=I₃r₃; U_m3=0,46V
3. Quvvatlarni aniqlash va quvvatlar balansini tuzish:
a) zanjirning qarshilikli qismlaridagi quvvatlarni P=I²R formula bilan hisoblaymiz:
P₁=I₁²R₁; P₁=1,46 W
P_r1=I₁²r₁; P_r1=0,625 W
P₂=I₂²R₂; P₂=0,045W
P_r2=I₂²r₂; P_r2=0,0037 W
P₃=I₃²R₃; P₃=1,69 W
P_r3=I₃²r₃; P_r3=0,725 W
b) tok manbalarining quvvatlari tarmoqdagi tok kuchining yo’nalishi shu qismdagi tok manbai EYuK yo’nalishi bilan bir xil bo’lsa, bu tok manbaining quvvati musbat, qarama-qarshi yo’nalishli bo’lsa manfiy ishora bilan olinadi.
P_m1= –I₁E₁; P_m1= –2,888W
P_m2= –I₂E₂; P_m2= – 0,333W
P_m3=I₃E₃; P_m3=7,775W
Hisob ishlarining to’g’ri bajarilganligiga ishonch hosil qilish uchun, quvvatlar balansini tuzish lozim. Quvvatlar balansi bo’lishi uchun esa, tok manbalari quvvatlarining algebraik yig’indisi, zanjirning qarshilikli qismlaridagi quvvatlarining algebraik yig’indisiga teng bo’lishi kerak, ya’ni
(5)
yoki 3,195 + 1,3537 = 4,55W
P_m1+ P_m2+ P_m3= 4,55W
4. Potensiallar farqini aniqlash: A va V tugunlar orasidagi potensiallar farqini aniqlash uchun zanjirning bir qismiga oid Om qonunining integral shaklidan foydalanamiz.
φ_A – φ_B+E₁= – I₁(R₁+r₁) (6)
φ_A – φ_B+E₂= – I₂(R₂+r₂) (7)
φ_A – φ_B+E₃= I₃(R₃+r₃) (8)
(6), (7), (8) tenglamalarning ixtiyoriy bittasidan φ_A – φ_B= – 3,44V ekanligi kelib chiqadi. Demak, A nuqtadagi potensial V nuqtadagi potensialdan kichik ekan, ya’ni φ_A<φ_B. Bundan tokning katta potensialli nuqtadan kichik potensialli nuqtaga qarab oqishiga ishonch hosil qilish mumkin.
Adabiyotlar.

1. 
   J. A. Toshxonova, J.Kamolov. Fizikadan praktikum. Elektr va magnetizm. O‘quv qo‘llanma- Toshkent: 2006 y.
   
2. 
   S. Tursunov S. “Elektr va magnetizm”, 1996 y.
   
3. 
   И. В. Савельев “Умумий физика курси”, 2-том, 1985y.
   
4. 
   A. Ahmadjonov «Fizika kursi, Optika, atom va yadro fizikasi» T. 1983y.