5-bosqich 418-guruh talabasi o’roqov jumanazarning

II.Bob. Global hudud va uning belgilari
2.1 Global hudud va uning belgilari
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi nafaqat iqtisodiy hayotga, balki uzoq davom etadigan siyosiy (ichki va xalqaro), ijtimoiy va hatto madaniy-sivilizatsion oqibatlarga olib keladigan ulkan ta‘sirga ega zamonaviy dunyoni rivojlantirishning asosiy tendensiyalaridan biridir.
Globallashuv tushunchasi keng tarqalishiga qaramay, uning mohiyatini aniqlashda aniqlikka hali erishilmagan.
Bu holat murakkabligi va ko’p qirraliligi bilan bog’liq globallashuv jarayoni inson hayotining barcha sohalarida aks ettirilgan. Shunga qaramasdan, tavsiya etilgan va ishlatilgan globallashuv bo‘yicha berilgan ta‘riflarning katta qismi noto’g’ri jarayonga tegishli ekanligini ta‘kidlash kerak.
Yana bir qarama-qarshilik hozirgi globallashuvning holatni baholash hamda uning rivojlanish vektorini aniqlashdir. Xalqaro savdoning sekinlashuvi yoki hatto salbiy o’sish sur‘atlari va kapital harakatchanligi so’nggi chuqur inqiroz shoklarining natijasi sifatida ko’plab mutaxassislar deglobalizatsiyaning yangi davri haqidagi tushunchalarni ilgari surishdi. Qayd etilganidek, ushbu jarayon doirasida mamlakatlar o’z taraqqiyotini mahalliylashtirishga intilmoqda, bu esa tabiiy ravishda jahon iqtisodiyotining kamroq aloqasi va o’zaro bog’liqligiga olib keladi. Ya‘ni, harakat, teskari globallashuvdir. Milliy iqtisodiyotlar tobora birlashgan Globallashuvning tarkibiy elementlari xarakterini egallamoqdalar. Endilikda ikki yuzdan ortiq davlatlarning o'zaro ta'sir ko'rsatuvchi milliy iqtisodiyotlari, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar va davlatlararo va sivilizatsiyalashgan iqtisodiy birlashmalar va ittifoqlar mavjud. Bular - Yevropa Ittifoqi, NAFTA, MDH, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, Afrika ittifoqi va boshqalar. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar qatoriga Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi, Jahon savdo tashkiloti va boshqalar kiradi. Geoiqtisodiyot jahon bozorining birligi va uni tartibga solish qoidalari asosida ishlaydi. Bu dunyo valyutalarining (dollar, ba'zi mintaqalarda -yevro, iyena) mavjudligi, axborot va texnologik makonning umumiyligi, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi bilan tavsiflanadi. Geoiqtisodiyot neoliberal modelga muvofiq, yetakchilik hamda transmilliy korporatsiyalar va rivojlangan davlatlar manfaatlariga muvofiq shakllantirilgan. Ular globallashuv samarasini olishmoqda. Boy va kambag'al davlatlar va sivilizatsiyalar o'rtasidagi tafovut tobora kengayib bormoqda. 1992 yilda Rio-de-Janeyro sammitida ilgari surilgan Barqaror rivojlanish dasturi amalga oshirilmadi. Bu sivilizatsiyalar to'qnashuvi xavfini oshirdi. Anti-globalistlarning ommaviy harakati "oltin milliard" manfaatlariga mos holda birpolyar dunyoni shakllantirish tendensiyasiga reaksiya sifatida paydo bo'ldi. Gruziyaning neoliberal modelidan farqli ravishda globallashuv va rivojlanishning gumanistik-noosferik modeli ilgari surilib, globallashuvning afzalliklari va mamlakatlar o'rtasida zamonaviy ilmiy va texnologik inqilobni, XXI asrning global muammolarini hal qilishda davlatlar va sivilizatsiyalarning muloqotiga, hamkorligiga va sherikligiga qaratilgan. Global barqaror rivojlanishni ta'minlash modeli 2002 yilda Yoxannesburgning Barqaror rivojlanish bo'yicha Butunjahon sammitida ko'plab ishtirokchilar tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Biroq, rivojlanayotgan global fuqarolik jamiyatida ushbu modelni amalga oshirish uchun jiddiy harakatlarni amalga oshirishni talab qiladi.
Bir-biri bilan chambarchas bog'langan va o'zaro ta'sir ko'rsatadigan milliy iqtisodiyotlar, davlatlararo iqtisodiy birlashmalar (masalan, Yevropa Ittifoqi), transmilliy korporatsiyalar (TMK) va jahon moliyaviy markazlari global iqtisodiy makonni yuzaga keltiradi. Geoiqtisodiyot, shuningdek, jahon iqtisodiyotining
qonuniyatlari, tendensiyalari, omillari va mexanizmlarini o'rganadigan iqtisodiy fanning yangi sohasi tushuniladi.
Globallashuv jarayonining mexanizmi-jahon iqtisodiyotini modernizatsiya qilish va yangi texnologik uslubga o’tish, texnologik bazani sifatli yangilash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlik bilan birga hayot sifati va yashash muhitini yaxshilashga qaratilgan.
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi uni liberallashtirishni talab qiladi, ya‘ni xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy operatsiyalar yo’llaridagi cheklovlarni kamaytirish yoki yo’q qilishni nazarda tutadi. Globallashuv sohasidagi keyingi yutuqlar jahon iqtisodiyotining ochiqlik darajasining umumiy darajasidan, uni liberallashtirish darajasiga bog’liq.
Globallashuv va liberallashtirish bir xil jarayonning ikki tomonidir, ular orasida yaqin aloqalar mavjud. Bir tomondan, kompaniyalar, banklar, investitsiya jamg’armalari darajasida xalqaro ishlab chiqarish, savdo, moliyaviy faoliyatni rivojlantirish, kompaniyalarning davlatlararo birlashuvi va sotib olishlarini oshirish, xalqaro ixtisoslashuvni kengaytirish va ishlab chiqarishda hamkorlik qilish ob‘ektiv ravishda ushbu yo’llardagi to’siqlarni bartaraf etish yoki zaiflashtirishni talab qiladi. Boshqa tomondan, liberallashtirish o’z-o’zidan yanada globallashuv uchun qulay shart-sharoitlar yaratib, uni kengaytirish va chuqurlashtirishni rag’batlantiradi. So’nggi yillarda GATT-JST doirasi kengaydi. Bundan tashqari, intellektual mulk huquqlarini himoya qilishning savdo jihatlari bo’yicha bitim (Trips) tuzildi.
GATSning asosiy ma‘nosi xizmatlar savdosini liberallashtirish choralari bo’lib, u hali ham dastlabki bosqichda. Tripsga kelsak, u intellektual mulkni o’z ichiga olgan ilm-fan iste‘mol tovarlari savdosini osonlashtirish va rag’batlantirish rolini bajaradi.
Xalqaro iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim sohasi xorijiy investitsiyalar rejimi bilan bog’liq. Xalqaro savdodan farqli o’laroq, bu sohada liberallashtirish ko’p tomonlama keng ko’lamli bitimlar (GATT va GATS kabi) shaklida emas, balki bir tomonlama harakatlar yoki ikki tomonlama va guruh kelishuvlari asosida chet el
investitsiyalari yo’lidagi cheklovlarni olib tashlash yoki zaiflashtirish va xorijiy investorlar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida amalga oshiriladi.
Erkinlashtirish tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy tendensiya sifatida chuqur, ammo muqarrar qarama-qarshiliklar bilan bog’liq, chunki turli iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy kuchlarning manfaatlari, iqtisodiyotning turli sohalari, sanoat va moliyaviy guruhlar va kompaniyalar, tarmoqlar va mamlakatlarning manfaatlarini ifoda etadi.
Strategik istiqbolda liberallashtirish zamonaviy jahon iqtisodiyotining zaruriy talabidir. Biroq hozirgi taktik manfaatlar sohasida liberallashtirish ayrim kompaniyalar, tarmoqlar, fermer xo’jaliklari, mamlakatlar va boshqalar uchun muqarrar foydalar bilan to’la. Bundan tashqari, "g’alaba va yo’qotish" balansi doimo o’zgarib turadi, shuning uchun bu yerda aniq bir xulosa qilish qiyin masala hisoblanadi.
Qoida tariqasida, "savdo erkinligi" ning eng qizg’in himoyachilari jahon bozorlarida kuchli va raqobatbardosh mamlakatlar, sanoat, kompaniyalaridir. Ammo ular ko’pincha (hozirgi AQSH kabi) o’zlarining umumiy pozitsiyalariga qaramasdan, agar ularning iqtisodiy manfaatlariga tahdid bo’lsa, proteksion choralar ko’rishadi.
Bundan tashqari, qulay iqtisodiy kon‘yunktura davrida (butun jahon iqtisodiyoti yoki alohida hududlar va mamlakatlar doirasida) liberalizatsiyaning afzalliklari, ko’pchilik guruhlar va mamlakatlar uchun foydalari ko’proq his etilmoqda, shuning uchun iqtisodiy siyosatdagi tegishli jarayonlar yanada jadallashmoqda.
Bu, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning ko’plab vositalarini milliy manfaatlarga (yoki ushbu vositalarni zaiflashtirishga), shu jumladan, iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan keng foydalanadiganlarga nisbatan asossiz ravishda rad etishdir.
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy siyosat (yoki aniq va izchil siyosatning yo’qligi) mamlakatning zamonaviy global iqtisodiyotga haqiqiy integratsiyalashuviga emas, balki jahon moliyaviy bozorlariga bir tomonlama qaramligiga va xalqaro mehnat taqsimoti tizimida quyi maqomni saqlab qolish va hatto kuchaytirishga yordam berdi.
Shu sababli, globallashuv jarayonlarining rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘ldi.