5.6. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullari Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish xalqaro standartlarga muvofiq ikkita uslub, ya’ni to’g’ri va egri uslublar keng qo’llaniladi. Jahon amaliyotida xo’jalik su’yektlari pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda asosan to’g’ri usulni ichki foydalanuvchilar qo’llashadi. Ya’ni korxonadagi boshlang’ich buxgalteriya manbalariga asoslangan holda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot tuziladi.
Тo’g’ri usul qo’llanilganida, asosiy yalpi tushum va pul mablag’larining yalpi to’lovi to’g’risidagi ma’lumot quyidagilardan olinishi mumkin:
-hisob registrlaridan;
-sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quyidagilar hisobga olingan holda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning boshqa moddalarini tuzatish orqali;
a) hisobot davri davomida ТMZdagi, debitorlik va kreditorlik qarzlaridagi o’zgarishlar;
b) pulsiz moddalar;
v) natijalari pul mablag’larining harakatiga ta’siri ko’proq investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli bo’lgan boshqa moddalarni (berilgan yoki olingan kreditlar bo’yicha foizlar va boshqalar).
Egri usulda moliyaviy natijalar (foyda) bilan pul mablag’lari hajmining mutlaq o’zgarishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlash imkoniyati mavjud bo’ladi. Uning ijobiy jihatlari ham ana shunda.
Egri usul qo’llanilganda, operatsion faoliyat natijasida pul mablag’larining harakati, quyidagilarni hisobga olgan holda sof foyda yoki zararni tuzatish orqali aniqlanadi:
hisobot davrida sodir bo’lgan operatsion faoliyatdan debitorlik va kreditorlik qarzlarida tovar moddiy boyliklarda o’zgarishlarni;
eskirish, zaxiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el valutasining milliy valutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan tushumlar va zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda va aksiyalarning ba’zi paketlari kabi pulsiz moddalarni;
natijalari pul oqimlariga ta’sir etadigan investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalarni (asosiy vositalarning sotishdan tushumlar zararlar va boshqalar).
Egri usul orqali pul oqimlarini hisoblash sof foyda ko’rsatkichi bilan uning ko’rsatkichlarni korrektirovkasiga mosligidan, real pul mablag’lari harakatiga bog’liq bo’lmagan mos hisoblar (qatorlar) bo’yicha olib boriladi. Jumladan, pul oqimlarini tahlil etishning egri uslubi faoliyat turlari bo’yicha pul mablag’lari harakatining tahliliga asosan tashkil etilgan bo’lib, ya’ni, korxona foydasi aniq qayerda vujudga kelayotgani yoki «tirik pullar» qayerga sarflanayotganligini ko’rsatadi. U «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ni quyidan (sof foydadan) yuqoriga qarab o’rganishga moslashtirilgan. Shu sababli ushbu usulni aksariyat iqtisodchi olimlar «quyi» usul deb ham atashadi.
Egri usul yordamida korxona faoliyatidagi eng muammoli jihatlarni aniqlash hamda murakkab holatdan chiqish yo’lini topish mumkin. Ushbu usulning ijobiy tomonlari bilan birgalikda kamchiliklardan ham holi emas. Uning kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda egri usulni esa korxonaning pul oqimlari to’g’risidagi boshlang’ich buxgalteriya ma’lumotlari mavjud bo’lmagan, korxonaning xo’jalik faoliyati bilan qiziquvchi tashqi foydalanuvchilar keng qo’llaydi. Chunki, bunday hollarda odatda tashqi foydalanuvchilarga korxonaning «Buxgalteriya balansi» va «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» shakllari taqdim etiladi va mazkur hisobotlardagi ma’lumotlar asosida pul oqimlarining holati o’rganiladi.
Тahliliy hisobotlar tuzishning murakkabligi va kun hamda mehnat talab qilishi;
Bosh daftarlardagi kamchiliklarni aniqlash imkonining yo’qligi.
Хo’jalik su’yektlari faoliyatining pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda to’g’ri va egri usullarning qo’llanilishi bir-birini to’ldirib boradi hamda hisobot davrida korxonani pul mablag’lari oqimining harakati haqidagi real holatini ko’rsatib beradi.
Тo’g’ri va egri usullarining qo’llanilishi bir natijaga olib keladi va buxgalteriya hisobining xalqaro standarti bo’yicha Qo’mita ikki usulni ham tan oladi, ammo to’g’ri usulni qo’llanilishi tavsiya qiladi. Тo’g’ri va egri usullarning qo’llanish bilan tuzilgan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlari orasidagi farq, faqat operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini aks ettirgan bo’limida o’z aksini topadi.
Investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari to’g’risidagi hisobot. Su’yektlar pul oqimlari netto-asosida (su’yektning naqd pulning tushum va to’lovi orasidagi farq) aks ettirilgan hodisalardan tashqari, investitsion va moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan asosiy yalpi tushumlar va pul mablag’larining yalpi to’lovlari bo’yicha alohida hisobot beradilar.
Pul mablag’larining chet el valutasidagi harakati. Chet el valutasi muomalalaridan kelib chiqadigan pul oqimlari muomala amalga oshirilgan sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo’yicha milliy valutada ko’rsatilishi kerak. Chet el korxona shu’basining pul oqimlari harakati muomala amalga oshirilgan sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo’yicha milliy valutaga almashtirilishi kerak. Valutalarning kursi o’zgarishlardan kelib chiqadigan realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar pul oqimlariga kirmaydi.
Favquloddagi moddalar bilan bog’liq bo’lgan pul oqimlarining harakati. Favqulodda moddalar bilan bog’liq bo’lgan pul oqimlari, moddalarning xarakteriga ko’ra operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan vujudga keladigan pul oqimlari sifatida klassifikatsiyalanadi. Favquloddagi moddalarni tushuntirish va ularni hozirgi va kelajakdagi pul oqimlari harakatiga ta’sirini aniqlash uchun favquloddagi moddalar bilan bog’liq pul oqimlar «Pul oqimlari to’g’rsidagi hisobotda» operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar alohida ko’rsatiladi.
