5-bap. Auditorliq tekshiriwdi rejeleshtiriw

Kárxanada auditorlıq tekseriwin ótkeriw uluwma rejesiniń úlgisi¹

Audittiń uluwma rejesi. Tekseriletuǵın shólkem
Audit dáwiri kisi-saatlar muǵdarı
Auditorlıq toparınıń basshısı
Auditorlıq toparınıń quramı
Rejeletirilgen auditorlıq riski
Rejeletirilgen áhmiyetlilik dárejesi
№	Rejeletirilgen jumıslardıń túrleri	Ótkeriw dáwiri	Orın- lawshı	Esletpe
1	Klient iskerligi menen tanısıw
2	Ishki qadaǵalaw sistemasın bahalaw
3	Auditorlıq dáliller
4	Áhmiyetlilik hám risk dárejesin anıqlaw
5	Auditorlıq tańlaw
6	Audit baǵdarlaması
7	Auditti tuwrıdan-tuwrı ótkeriw procesi (baǵdarlamasın orınlaw)
8	Orınlanǵan jumıslar nátiyjelerin analizlew, barlıq aralıq hám uluwma hújjetlerdi tayarlaw
9	Tekseriw nátiyjelerin klientke usınıw hám t.b.

Auditorlıq shólkemi atınan auditorlıq juwmaǵın imzalaw huqıqına iye basshı

Auditorlıq toparınıń basshısı

Auditorlıq tekseriwin ámelge asırıw waqtında kóp jaǵdaylarda klient iskerligin 100% tolıq tekseriw múmkin bolmaydı. Sonlıqtan rejede auditorlıq tańlaw qay túrde ámelge asırılıwın kórsetiw zárúr (bul haqqında 9-bapta tolıǵıraq toqtalamız).

Audit uluwma rejesi hám dástúriniń ayırım bólimlerin xojalıq júritiwshi subyekt administraciyası menen kelisiw kózde tutılǵan bolıp, bunda auditorlıq shólkemi audit metodları hám usılların tańlawda ǵárezsiz bolıp qaladı. Kóp jaǵdaylarda bunday kelisiw, klient iskerliginiń ayırım uchastkaların tolıǵıraq analizlew menen baylanıslı máselelerdi rejelestiriw basqıshında kózde tutıw, auditordıń tekseriw waqtındaǵı is-háreketleri klient-kárxana administraciyası ushın túsinikli bolıwı, sonday-aq, auditordıń jumıs kestesine muwapıq talap etiletuǵın hújjetler klient tárepinen tezlik penen usınılıwı hám tekseriwdiń ol yaki bul basqıshında zárúr bolatuǵın finanslıq xızmet xızmetkerlerin jumıstan bosatıw ushın maqsetke muwapıq boladı.

Standartqa muwapıq audittiń uluwma rejesi dúzilgeninen soń audit dástúri dúzilip, onda barlıq auditorlıq ámelleriniń tolıq dizimi bayan etiliwi zárúr. Dástúr auditorlar ushın tolıq instrukciya bolıp, onda tekseriliwi kerek bolǵan buxgalteriyalıq esabınıń barlıq bólimlerin tekseriw, sonday-aq, ishki qadaǵalaw sistemasın analizlew boyınsha olardıń barlıq is-háreketleri sáwlelendirilgen bolıwı kerek. Audit dástúrin dúziw júzeki orınlanbawı kerek, sebebi ol auditorlar jumısındaǵı tásirsheń qadaǵalaw rıchagı bolıp xızmet etedi, dástúrdiń hár bir bólimi boyınsha auditor juwmaqları bolsa auditorlıq esabatı hám auditorlıq juwmaǵın dúziw ushın tiykar bolıp xızmet qılıwı kerek.

№3-«Auditti rejelestiriw» atlı AIMS, №14-«Auditorlıq tańlaw», №9-«Áhmiyetlilik hám auditorlıq riski», №6-«Auditti hújjetlestiriw» hám auditorlıq tekseriwin ámelge asırıwdı tártipke salatuǵın basqa standartlar menen óz-ara tıǵız baylanıslı. Solay etip, basqa standartlardaǵı talaplardı úyrenbesten hám izshil orınlamastan, bul standart talapların orınlaw múmkin emes.

Auditor óz jumısın sonday rejelestiriwi kerek, buxgalteriyalıq (finanslıq) esabatlarınıń, finans-xojalıq operaciyalarınıń isenimliligin hám nızamlılıǵın, hám de olar buxgalteriya esabı schyotlarında sáwlelendiriliwiniń durıslıǵın óz waqtında hám sıpatlı auditorlıq tekseriwinen ótkeriledi.

Auditti rejelestiriw tómendegilerdi támiynlewi kerek:

a) buxgalteriyalıq esabı hám esabatınıń jaǵdayı hám de ishki qadaǵalaw sistemasınıń nátiyjeliligi haqqında zárúr maǵlıwmatlardı alıw;

b) orınlanıwı kerek bolǵan qadaǵalaw ámelleriniń mazmunın, ótkeriw waqtın hám kólemin anıqlaw;

Auditti rejelestiriw kútilip atırǵan jumıslar rejesin dúziw hám auditorlıq dástúrin islep shıǵıwdı óz ishine aladı.

Kútilip atırǵan jumıslar rejesinde tómendegi kórsetkishler sáwlelendiriledi:

• 
  audit ótkeriw múddeti hám jumıslardıń dawamlılıǵı;
  
• 
  orınlanatuǵın jumıslar kólemi;
  
• 
  auditor qollanatuǵın usıllar hám ámeller.
  

Auditor óz rejesin tekseriletuǵın kárxana administraciyası hám xızmetkerleri menen dodalawı múmkin. Bul ótkeriletuǵın audittiń tásirsheńligin asırıw hám auditorlıq ámelleriniń kárxana xızmetkerleri iskerligi menen muwapıqlastırıwǵa imkan jaratadı.

Auditor rejeni jaqsı hám sıpatlı dúziw hám de jumıslardıń kútilip atırǵan kólemin anıq esapqa alıw ushın eń aldın-ala:

• 
  auditorlıq tekseriwin ótkeriw shártnamasınıń shártlerin úyreniwi;
  
• 
  ótkeriletuǵın audittiń eń áhmiyetli máselelerin ajıratıp alıwı;
  
• 
  arnawlı itibar talap etetuǵın shártlerdi anıqlawı;
  
• 
  tekseriletuǵın kárxana iskerliginiń predmetin esapqa alǵan halda jańa nızamlar, instrukciyalar hám basqa baylanıslı normativlik hújjetlerdiń auditke tásirin úyreniwi;
  
• 
  tekseriletuǵın kárxananıń esap sisteması hám ishki audit sistemasınıń isenimlilik dárejesin anıqlawı;
  
• 
  ishki auditorlardıń jumısların hám olardı auditke qamtıw múmkinshiligin analizlewi;
  
• 
  kárxananıń óz aldına balansqa ajıralıp shıǵarılǵan filialları, wákillikleri, bólimleri hám arnawlı bólimlerinde audit ótkeriwdiń maqsetke muwapıqlıǵın úyreniwi;
  
• 
  ekspertlerdi qamtıw zárúrligin anıqlanıwı kerek.
  

Auditorlıq tekseriwi waqtında audit rejesine dúzetiwler kiritiliwi múmkin.

Auditorlar tekseriw waqtında olar tárepinen orınlanatuǵın jumıslardıń kólemi hám sıpatın tastıyıqlaytuǵın, tiykarǵı hújjetlerden bolıp esaplanǵan is hújjetlerin dúziwi kerek. Bul hújjetler ıqtıyarlı formada dúzilip, olarda klient haqqındaǵı zárúr maǵlıwmatlar, orınlanatuǵın jumıslardıń tolıq bayanı bolıwı kerek. Atap aytqanda tómendegiler kórsetiledi: tekseriw ótkeriw metodı (jalpı yaki tańlap), yaki tekseriletuǵın hújjetlerdiń kólemi; tekseriw nátiyjesinde anıqlanǵan kemshilikler; tekseriwge usınılmaǵan dáslepki hám basqa hújjetler dizimi; ámeldegi nızamshılıqqa sáykes kelmeslikler; anıqlanǵan kemshiliklerdi saplastırıw usılları haqqında auditordıń pikirleri; klientiniń finans-xojalıq iskerligin jaqsılawǵa qaratılǵan basqa usınıslar.

Sonday-aq, is hújjetlerine: klient-kárxananıń ishki xojalıq qadaǵalaw sistemasın (usı sistemanıń unamlı tárepleri hám keri táreplerin ajıratıp kórsetken halda); ótken jıldaǵı audit dástúri hám onıń nátiyjelerin sáwlelendiriw zárúr.

Is hújjetleri audittiń jaqsı rejelestirilgenligin, toplanǵan maǵlıwmatlardıń isenimliligin, auditorlıq juwmaǵınıń ámelge asırılǵan audit nátiyjelerine muwapıqlıǵın tastıyıqlawı kerek. Zárúr jaǵdaylarda auditor haqıyqattan da tap sonday auditorlıq juwmaǵın dúziw ushın jeterli gúwalıqlar toplanǵanlıǵın da bahalawı zárúr.

Is hújjetlerindegi jazılǵanlardıń tastıyıqlanǵan finanslıq esabattaǵı maǵlıwmatlardan parıqlanbawı kútá áhmiyetli. Auditorlıq juwmaqları anıq hám eki túr mánis bildirmeytuǵın bolıwı kerek.

Is hújjetlerinde sáwlelendirilgen jazıwlarǵa tiykarlanıp auditorlıq esabatı hám auditorlıq juwmaǵı dúziledi (Auditorlıq esabatı hám auditorlıq juwmaǵı boyınsha maǵlıwmatlar 11-bapta tolıq berilgen). Auditordıń is hújjetleri sır esaplanadı. Audit juwmaqlanǵanınan soń is hújjetlerin qorǵaw boyınsha barlıq zárúriy ilajlar kóriliwi kerek. Is hújjetleri biytanıs shaxslarǵa, eger basqa jaǵdaylar Ózbekistan Respublikası nızamshılıǵında kózde tutılmaǵan bolsa, tek klient-kárxananıń razılıǵı menen beriliwi múmkin.

Auditorlıq shólkemleriniń jumıs iskerligin uluwma rejelestiriw eki basqıshqa bólinedi. Birinshi basqıshta tekseriletuǵın kárxana úyrenilip, bayan etiledi hám ótkeriletuǵın tekseriwdiń tiykarǵı ólshemleri anıqlanadı, ekinshi basqıshta bolsa tekseriw strategiyası islep shıǵıladı hám barlıq aldında turǵan jumıslardıń tolıq bayanı dúziledi.

Audittiń uluwma rejesin tayarlaw hám dúziw procesinde auditor kárxanadan alınatuǵın maǵlıwmatlardı teksermeydi, biraq onıń reje dúziwge tiyisli jumısları hújjetlestiriliwi kerek. Sonıń ushın rejelestiriwdiń birinshi basqıshında auditor tekseretuǵın kárxana boyınsha tómendegi maǵlıwmatlardı tayarlawı kerek: kárxana iskerliginiń bayanı; buxgalteriya esabınıń forması hám shólkemlestiriw dúzilisiniń bayanı, basqarıw sistemasınıń bayanı, tekserilip atırǵan kárxana finanslıq esabınıń qısqasha analizi.

Bunda auditor kárxana haqqındaǵı birlemshi maǵlıwmatlardı toplaydı. Usı waqıtta kárxana iskerligin belgileytuǵın áhmiyetli maǵlıwmatlar hám hújjetler nusqalarınan ibarat turaqlı hújjetler toplamın qáliplestiredi. Bul toplam házirshe bul kárxana auditorlıq shólkeminiń klienti bolıp qalar eken, kelesidegi barlıq tekseriwlerde onnan paydalanıla beredi. Hár bir auditorlıq tekseriwi ushın kárxananıń jumıs iskerligin yaki esap sistemasın, eger olar sezilerli dárejede ózgermegen bolsa, qaytadan úyrenip shıǵıwǵa mútájlik qalmaydı. Sonıń ushın auditor bárqulla keyinshelli audit ótkergeninde de bul turaqlı toplamnan paydalanıp, zárúrlik bolǵanda onı jańalap baradı.

Turaqlı toplamda tómendegiler saqlanıwı kerek:

• 
  shólkemlestiriw hújjetleriniń nusqaları yaki bayanı;
  
• 
  kárxananıń mámleket diziminen ótkenligi haqqında maǵlıwmatlar;
  
• 
  kárxananıń másláhátshileri haqqında maǵlıwmatlar;
  
• 
  kárxananıń banktegi schyotları haqqında maǵlıwmatlar;
  
• 
  tekseriletuǵın kárxananıń basqa yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar (tovar jetkerip beriwshiler hám bólip alıwshılar, qamsızlandırıw kompaniyaları, qarıydarlar hám buyırtpashılar hám basqalar) menen dúzilgen hár túrli shártnamaları hám de miynet shártnamalarınıń nusqaları;
  
• 
  sırtqı tekseriwler (basqa auditorlar, salıq inspekciyası hám t.b.)diń tekseriw materiallları.
  

Óz-ózin tekseriw ushın sorawlar:

1. 
   №3 «Auditti rejelestiriw» atlı auditorlıq iskerliginiń milliy standartınıń áhmiyeti nede?
   
2. 
   Auditorlıq iskerligin rejelestiriwdiń maqseti hám wazıypaları nelerden ibarat?
   
3. 
   Qanday jaǵdayda kárxana iskerligin belgileytuǵın áhmiyetli maǵlıwmatlar hám hújjetler nusqalarınan ibarat turaqlı hújjetler toplamın qáliplestiredi?
   
4. 
   Turaqlı toplam qalay saqlanıwı kerek?
   
5. 
   Auditorlıq iskerligin rejelestiriwdiń tiykarǵı principleri neler?
   
6. 
   Audittiń reje hám baǵdarlamasın dúziw qalay ámelge asırıladı?
   

Tayanısh sózler: «Auditti rejelestiriw» atlı auditorlıq iskerliginiń milliy standartı, turaqlı hújjetler toplamı, audittiń rejesi, audittiń baǵdarlaması.

1^ №3 sanlı «Auditti rejelestiriw» atlı AIMSınıń 1-qosımshasına tiykarlanıp islep shıǵıldı.