5-bap. Auditorliq tekshiriwdi rejeleshtiriw

5.2. Auditorlıq iskerligin rejelestiriwdiń basqıshları hám principleri
Auditti rejelestiriw waqtında auditorlıq shólkemi tárepinen qollanılatuǵın normalar №3 «Auditti rejelestiriw» atlı auditorlıq iskerliginiń milliy standartı (AIMS) menen belgilenedi. Joqarıda aytılǵanınday, audit rejesin puqta dúzbesten sıpatlı auditorlıq tekseriwin ótkeriw múmkin emes. Sonlıqtan bul standartqa tolıǵıraq toqtalıp ótemiz. Ámelde, auditti rejelestiriw procesi auditorlıq shólkemi menen xojalıq júritiwshi subyekt ortasında shártnama dúzilgenge shekem baslanadı. Bul hal kóp jaǵdaylarda, eger klient penen shártnama dúzilmese, auditti rejelestiriw menen baylanıslı qárejetler qaysı derekler esabınan qarjı menen támiynleniwi haqqındaǵı sorawdı júzege keltiredi. Keyinshelli shártnama dúzilgen halda auditti dáslepki rejelestiriwge tiyisli jumıslardıń bahası ótkeriletuǵın auditorlıq iskerliginiń uluwma bahasına qosıladı, keri jaǵdayda ol auditorlıq shólkeminiń qarjıları esabınan ámelge asırılıwı kerek. Rejelestiriw auditorlıq tekseriwiniń baslanǵısh basqıshı bolıp, auditorlar reje dúzilgenge shekem tuwrıdan-tuwrı tekseriw procesin baslamawı kerek. Standartqa muwapıq auditti rejelestiriw tómendegi basqıshlarǵa bólinedi:

a) auditti dáslepki rejelestiriw;

b) audittiń uluwma rejesin tayarlaw hám dúziw;

v) audit dástúrin tayarlaw hám dúziw.

Bul standart hár qanday kárxananı auditorlıq tekseriwinen ótkeriwde hám audit rejesin, hám audit dástúrin dúziwdi talap etedi. Haqıyqatında da, iri xojalıq júritiwshi subyekttiń esabatların tastıyıqlaw ushın úlken auditorlıq toparı tárepinen tekseriw ótkerilgeninde bunday kóp basqıshlı rejelestiriw zárúr. Biraq, biziń pikirimizshe, onshelli úlken bolmaǵan xojalıq operaciyaları az júz beretuǵın, bir túrdegi ónim islep shıǵarıw (jumıs, xızmet orınlaw) menen shuǵıllanıwshı mikrofirmalarda audit ótkergeninde, bunday keń kólemli reje dúziw maqsetke muwapıq emes.

Eger auditorlıq shólkeminiń kópshilik klientleri kishi hám orta biznes kárxanalarına tiyisli bolsa, ol jaǵdayda onshelli úlken bolmaǵan dúzetiwler kiritilgeninde kópshilik kárxanalardı tekseriw ushın sáykes keletuǵın úlgi audit rejesin islep shıǵıw hám rejelestiriw waqtında audit dástúrin tolıq dúziwge arnawlı itibar qaratıw zárúr. Bunday úlgi rejeler bir neshe bolıp, olar bir-birinen hár túrli bizneske iye kárxanalar ushın parıq qılıwı múmkin. Máselen, sawda kárxanaları, óndiris hám xızmet kórsetiw kárxanaları hám t.b. Sonday-aq, auditor qandayda bir basqa principler boyınsha uluwma úlgi rejeler de dúziwi múmkin. Eger uluwma audit rejesi sıpatında úlgili reje tańlansa, ol jaǵdayda rejelestiriw waqtında tiykarǵı itibardı audit dástúrin dúziwge qaratıw zárúr.

Auditti rejelestiriw auditorlıq toparınıń basshısı tárepinen audit ótkeriwdiń uluwma principleri sıyaqlı, jeke principlerine de muwapıq ámelge asırılıwı kerek. Olar:

• 
  komplekslik;
  
• 
  úzliksizlik;
  
• 
  optimallıq.