|
lotincha:
abbreviatsiya,
abstrakt
ot,
agglyutinatsiya,
adverbializatsiya,
adyektivatsiya, akkomodatsiya, aktualizatsiya, aksentologiya, alliteratsiya,
alternatsiya, areal, artikulyatsiya, assimilyatsiya, affiks, affiksoid, affrikata kabi.
b)
yunoncha:
allegoriya, allomorf, allofon, alfavit, amorf tillar, analitik tillar,
analogiya, anomaliya, antiteza, antonim, antroponim, apokopa, arxaizm, aforizm
singari.
Keyingi yillarda mustaqillik sharofati bilan respublikamiz miqyosida yuz
bergan ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar tilimiz taraqqiyotiga, xususan, uning
terminologik rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
«Davlat tili haqida»gi Qonunning yuzaga kelishi munosabati bilan fanlarning
turli yo‘nalishlari bo‘yicha atamashunoslik sohasida islohotlar o‘tkazish,
ularni «o‘zbekchalashtirish»ga imkoniyat yaratildi.
Hatto
dastlab
shunday
bir
vaziyat
yuzaga
keldiki,
atamalarni «milliylashtirish»ga ishtiyoq kuchayib ketdi. Tavsiyalar ham nihoyatda
ko‘paydi. Jo‘yali fikrlar bilan bir qatorda, hazm bo‘lishi qiyin bo‘lgan takliflar ham
o‘rtaga
tashlandi. Bu
gapning
tasdig‘i
sifatida
ayrim
misollarni
4
keltiramiz: matematika-riyoziyot, fakultet-kulliyot, rassom-musavvir, gazetxon-
mushtariy, auditoriya-saboqxona, xona, o‘quv xonasi, sirk-tomoshaxona, sirkul-
pargar, sellofan-suvqog‘oz, seyf-zarf, attestatsiya-ko‘rik, samolyot-aeroplan,
tayyora, aeroport-tayyoragoh, familiya-naslnoma, klub-da’vatxona, titul list-
sarvaraq va hokazo.
Bu kabi tavsiyalar mustaqillikdan keyin – «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul
qilingach, o‘rtaga tashlandi. Ona tilimizning chin fidoyilari erksevar va millatsevar
jadidlar tomonidan esa shu mazmundagi mulohazalar asrimizning boshlarida,
mustamlakachilik paytlaridayoq o‘rtaga tashlanganligi tarixdan ma’lum.
Ulug‘
ma’rifatparvar Fitrat
1921-yildagi
til,
imlo
qurultoyida
kontrrevolyutsion «Chig‘atoy gurungi» tashkilotining dasturini bayon etib, o‘zbek
tilidan yot so‘zlar (arabcha, forscha, ruscha)ni chiqarib tashlasak, buyuk idealimiz
bo‘lgan turkchilikka birlashamiz, deb ochiq-oydin aytdi.
Ular (tilning sofligi uchun kurashuvchilar mualliflar)... ko‘plab qadimiy so‘zlarni
tiriltirishni, o‘zbek adabiy tiliga qabul qilishni tavsiya qildilar. Masalan, arabcha
zahmat, xalq, duo, nasihat, rais, olam, kitob, maktub
so‘zlari o‘rniga
emgak, el,
o‘qish, o‘gut, boshliq, ochun, bitik, yozoq
so‘zlarini, forscha
shahar, guvoh,
tajriba
so‘zlari o‘rniga
baliq, taniq, sipok
so‘zlarini, ruscha
parovoz, poyezd,
revolyutsiya, proletar, samovar, pochta, agronom, elektr, geografiya, botanika,
astronomiya, morfologiya, sintaksis
kabi so‘zlar o‘rniga
o‘txona, otash arava,
o‘zgarish, yo‘qsil, o‘zi qaynar, choparxona, ekin bilg‘ich, simchiroq, yer biligi,
o‘simlik biligi, yulduz biligi, sarf, nahv
kabi so‘z va iboralarni ishlatishni ko‘tarib
chiqdilar.
Bu qarashlar shu ma’noda diqqatga sazovorki, ularda tilni mumkin qadar chet
el unsurlaridan tozalash, umumturkiy birliklarni adabiy til me’yori sifatida
belgilash g‘oyasi yotadi. Masalaning qo‘yilishi ana shu tarzda tushuniladigan
bo‘lsa, yuqoridagi
riyoziyot, kulliyot, musavvir, mushtariy, saboqxona, pargar,
tayyora, tayyoragoh, naslnoma, da’vatxona
kabi so‘zlar bu g‘oyaga mos kelmaydi.
O‘z-o‘zidan savol paydo bo‘ladi: qabul qilishga tavsiya etilayotgan so‘zlar
umumturkiy bo‘lmagach, qanday farqi bor – ruscha-baynalmilal bo‘ldi nima-yu,
5
arabcha yoki forscha-tojikcha bo‘ldi nima?
Masalaning boshqa bir muhim tomoni bor: tavsiya etilgan birliklar adabiy
tilimizga
leksik
me’yor
sifatida
qabul
qilinmadi.
Nega?
Shuning
uchunki, birinchidan, tildagi o‘zgarishlar jarayoniga o‘sha davrdagi ijtimoiy-
siyosiy ziddiyatlarning ta’siri bo‘ldi. Millatsevarlik millatchilik deb ayblanayotgan
bir davrda, tilimizga bo‘lgan bu kabi munosabatlar, yangilikka intilishlar qo‘llab-
quvvatlanmadi. Ikkinchidan, asrimizning boshlarida, hatto hozirda ham narsa va
tushunchalarni ifodalovchi birliklarni tavsiya etilgan so‘zlar shaklida qo‘llash hali
me’yorlashmagan, odat tusiga kirmagan edi va shundayligicha qolib ketdi.
Tilimizda qo‘llanilib kelinayotgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
