5 – variant – topshiriq

Yomonlik deb kishilarning dangasalik, tekinxo’rlik, zararkunandalik, zolimlik, mayxo’rlik, giyohvandlik, dilozorlik, hasadgo’ylik, tuhmatchilik, ig’vogarlik, g’iybatchilik, buzuqlik kabi salbiy hatti - harakatlariga aytiladi. Yaxshilik ezgulik, himmatlilik deb yuritiladi. Yomonlik esa yovuzlik deb yuritiladi.

Axloqshunoslikning muhim tushunchalaridan yana biri adolat, adolatlilik bo’lib ularning mazmunida poklik, to’g’rilik haqiqat mujassamlashadi. Adolat tushunchasi insoniy munosabatlarda insof, diyonat, tenglik, haqqoniylik, rag’batning zaruriy o’lchovlaridir. Demak, adolat deb kishilar o’rtasidagi munosabatlarda tenglikni, to’g’rilikni, haqiqatni, haqqoniylikni, poklikni ifodalovchi hatti - harakatlarning jamiga aytiladi. Insoniyat yaratilgandan beri adolatni qadrlab va adolat uchun kurashib yashab kelmoqda. Chunki, adolat bo’lgan joygina gullab yashnaydi, xalq erkin bo’ladi. Aksincha, adolat oyoq osti qilingan joylarda esa razolat hukm surib, jamiyat va odamlar tubanlikka yuz tutgan. Arastu Iskandarga qilgan nasihatlarida: “Bilgilki, adolat - buyuk qudratli xudoning yer yo`zidagi o’lchovidir, uning yordamida zaif bo’lgan xalq, odam kuchli bo’lgan nohaqdan o’z haqini oladi", - degan edi. Sohibqiron Amir Temur o’z hayoti va faoliyatida "Kuch adolatda", degan sermazmun hikmatga amal qilgan.

Etikaning muhim tushunchalaridan yana biri burch bo’lib, u kishilarning jamiyatda o’z vazifalarini bajarish, odamlarga va ijtimoiy hayotga to’g’ri munosabatda bo’lish kabi fazilatlarini ifodalaydi. Burch deb shaxsning o’zi hamda, kishilar, oila, Vatan, millat, jamiyat oldidagi majburiyati, ma’suliyati, sodiqligi, ongliligini ifodalovchi hatti-harakatlarning jamiga, ichki majburiyat tuyg`usiga aytiladi. O’z burchiga sodiqlik har bir kishiga obro’, shon-sharaf keltiradi. Har bir insonning o’z burchiga sodiqligi o’ziga, jamiyatga, Vatanga, millatga, mehnatga, oilaga, farzandiga, jamoaga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi. O’zbekiston Prezidenti I.A. Karimov Sharof Rashidov tavalludining 75 yilligiga bag’ishlangan tantanali nutqida "Sharof Rashidov o’z xalqiga va vataniga fidoiy farzand edi, u o’z xalqining ertasini va kelajagini hammadan ko’proq o’ylardi. Eng og’ir sharoitda ham Sharof Rashidov xalqiga farzandlik burchini qo’ldan kelgancha ado etdi", deb ta’kidlagan edi. Bugungi kunda mustaqil O’zbekiston fuqarolarining burchi chinakam ijtimoiy jamiyat qurish va barkamol insonni tarbiyalash bo’lmog’i lozim. Respublikamiz asosiy qomusining 11-bobida barcha fuqarolarning konstitutsiyada belgilab qo’yilgan burchlarini bajarishga, qonunlarga amal etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr - qimmatini hurmat qilishga, O’zbekiston xalqining tarixiy madaniy va ma’naviy merosini asrab-avaylashga, atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga, qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig’imlarni to’lashga majburdirlar va O’zbekiston Respublikasini himoya qilish — O’zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir ,deb ta’kidlanadi.

Etikaning g’oyat muhim tushunchasi vijdon va vijdoniylikdir. Vijdon va vijdoniylik deb insonning o’z xulqini muayyan jamiyat axloq qoidalari nuqtai-nazaridan turib axloqiy baholashi va nazorat qilishi, o’z hatti - harakatlarini hamda bu hatti - harakatlarga bog’liq bo’lgan his - tuyg’u va kechinmalarni o’zida tahlil etishiga aytiladi. Vijdon va vijdoniylik insoya uchun g’oyat zaruriy, qimmatli axloqiy fazilatdir, uning o’z mezoni va bahosi bor. Vijdon quvonish, yengil tortish, iztirobdan qutulish, xijolatdan forig’ va yo`zi yorug’ bo’lish kabi ijobiy his - tuyg’ular, shuningdek, tavba, uzr so’rash, iztirob chekish, pushaymon va xijolat bo’lish, uyalish kabi salbiy kechinma, his-tuyg’ularda, hatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. Vijdon inson hatti -harakatlarining eng haqqoniy, juda xolis, g’oyat pok hakamidir. Shu bois yurtboshimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek, "...Vijdon bilan, iymon bilan, diyonat bilan o’ynashib bo’lmaydi". Vijdonsizlik esa benihoya sharmandalik, o’ta salbiy, g’oyat uyatli illatdir.

Etikaning muhim tushunchalaridan yana biri qadr - qimmat bo’lib, uni gohida izzat-nafs, or-nomus ham deb yuritadilar. Qadr - qimmat yoki or - nomus deb insonning jamiyatdagi o’z qimmatini, izzat-nafsi, sha’ni, sharafi, shon-shuhratini anglashini, ajdodlar, oila va millat sha’niga dog’ tushurmaslikni va ularning jamiyat tomonidan tan olinishi hamda e’tirof etilishiga aytiladi. U shaxsiy, ijtimoiy, milliy, kasbkor sharafi, yigitlik sha’ni, qizlik nomusi, izzat, hurmat, ishonch, rag’bat, maqtov, taqdirlov, nishonlash, xotirlash, nomini abadiylashtirish va hokazo kabi axloqiy fazilatlarda namoyon bo’ladi hamda insonning, xalqning hayotida hamda faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I.A. Karimov so’zlari bilan aytganda: “O’z izzati va qadrini bilgan xalqgina boshqalarning ham izzat va qadrini joyiga qo’yishga qodir bo’ladi”. Bu so’zlar har bir konkret odam va shaxsga hamda rahbarga ham taalluqlidir.

Etikaning g’oyat muhim tushunchalaridan yana biri hayotning ma’nosi va mazmuni, baxt-saodatdir. Hayotning ma’nosi deb ongli insonning yashashdan ko’zlagan maqsadi, uning umri, hayot faoliyatining umumiy yunalishini anglatuvchi jarayonlarga aytiladi. Hayotning ma’nosi insonning o’z oldiga qo’ygan maqsadi, hayotda ko’zlagan manfaati va belgilagan vazifalarida namoyon bo’ladi. Inson hayotining ma’nosi — bu uning hayotining butun bosh yo’lidirki, kishining konkret maqsadlari ana shunga bog’liq bo’ladi, Inson faqat yeb - ichish, zurriyot qoldirish uchun tirik emas, mehnat qilish, jamiyatda yashash, o’zidan boshqa kishilar bilan ijtimoiy munosabatda bo’lish jarayonida u inson sifatida shakllanadi, o’sib - unadi, talant va iste’dodlarini namoyon qiladi. Rus shoiri A. Blok: “Inson hayotining ma’nosi tinib - tinchimaslik va doimiy tashvishdan iboratligini tushungan odam kaltafahmlikdan qutulgan bo’ladi”, — degan edi. Demak, inson hayotining ma’nosi dunyoga kelib, unib - o’sib, oila ko’rib, farzandlarni tarbiyalab, o’zi, oilasi, Vatani, millati, jamiyati uchun ijodiy mehnat qilib, o’z umrini farovon, go’zal, qiziqarli, maqsadga muvofiq qilib o’tkazishdan iborat. Binobarin, hayotning ma’nosi yeyish, ichish, kiyinish, lazzatlanishdan iborat bo’lmay, balki bularga erishishlik uchun yashash, mehnat qilish, ijod qilishdan iborat. Hayotning mazmuni inson hayotining qanday kechganligini ifodalaydi. Inson hayotining mazmuni deganda insonning jamiyat hayotidagi o’z o’rni va ahamiyatini belgilovchi butun faoliyati (avvalgi, hozirgi va kelajakdagi)ning asosiy mazmuninianglash darajasi hamda uning namoyon bo’lish darajasi tushuniladi. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek: “Har bir odam “Men kimman o’zi. Bu dunyoga nimaga keldim? Dunyoga kelib nima ish qildim?”, — deb o’zidan so’raydi. Shu savollarga bemalol javob bermoq uchun u umri davomida savob ishlarni ko’proq, qilmoqqa shoshilmog’i kerak".

Inson hayotining oliy maqsadi baxt - saodatga erishishdir. Xo’sh, baxt nima? Oddiy so’z bilan aytganda, baxt bu, insonning orzu - istaklari, maqsadlariga yetishib yashashidir. Yoki boshqacha qilib aytganda, baxt, baxtlilik - har bir kishining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilganligi, o’z maqsadlari, orzu - istaklarining ro’yobga chiqqanligi, hayotdan, o’z hatti - harakatlaridan ma’naviy qoniqish oqibatida hosil bo’ladigan oliy ne’mat. Baxt tushunchasi xilma - xildir. Vatan baxti, shaxs baxti, mehnat baxti, yor baxti, oila baxti, farzand baxti, qarilik baxti va boshqalar. Lekin bularning hammasi, inson baxti, uning farovon, to’q, sog’lom oila va farzandli bo’lib, uzoq umr ko’rishi kabilarda ko’rinadi. Qadimda bir donishmanddan "Odamni nima baxtli qiladi, boylikmi yoki shon-shuhratmi?" — deb so’rabdilar. "Boylik ham, shon - shuhrat ham odamni baxtli qila olmaydi. Tan-joni sog’ gado har qanday boy odamdan baxtliroqdir" — deb javob beribdi donishmand. Insonning baxtli bo’lishida sihat - salomatlik bilan birga yoshlikdan yaxshi, a’lo o’qish, kasb - hunar egallash, ijtimoiy foydali mehnat qilish, oilali, uyli-joyli, farzandli bo’lishga, jamoa va jamiyatda obro’ga ega bo’lish va hokazo shartlarning ahamiyati katta. Jumladan, Prezidentimiz I.A. Karimov aytganidek: "Farzand ko’rib, ota bo’lish, ona bo’lish baxtdir". Ayni paytda hamma narsasi bo’la turib, obro’si bo’lmagan inson dunyoda eng baxtsizdir. Demak, baxt deb inson ega bo’lishi lozim bo’lgan sog’lom, o’z hayotining bekami - ko’stligi, ma’naviyati, axloqli, obro’-e’tiborli, barqaror, xushcaqchaq, boqiy umr kechirishiga aytiladi. Insonga baxt o’z - o’zidan kelmaydi. G’oyibdan keladigan baxt yo’q. Baxtni sovg’a qilib bo’lmaydi. Har bir inson o’z baxtini halol mehnati, tinch - totuv yashashi, kasbkor, ilm - fan, texnika yutuqlarini egallashi bilan topadi. Demak, baxt - insonlar orasidan munosib o’rin topish, o’zining halol mehnati, o’zgalarning yukini yengil qilish, ona xalqi orasida nomi ardoq bilan tilga olinishi, el farovonligi uchun qo’shgan hissasi, kelajak avlodlarga qoldira olgan tuhfasidir. Baxt, har bir kishining baxtliligi mamlakati, jamiyatining taraqqiyoti darajasi, mustaqil yoki qaramligi, tinch yoki notinchligi, ijtimoiy tuzumning xususiyati, tabiiy ofatlardan xoli yoki xoli emasligi, ekologik vaziyati va hokazolarga bog’liq holda namoyon bo’ladi. Masalan, bir necha o’n yillardan beri boshi urush-janjal, mojarolardan chiqmayotgan Afg’oniston, Tojikiston, Chechiniston fuqarolarining hayotini baxtli deb bo’lmaydi. Baxt bu, faqat o’z baxti uchun, balki o’zgalarni baxtli qilish va ularning baxtli bo’lishi uchun kurashish demakdir. “O’z baxtingni o’zgalarning baxtidan qidir” degan hikmat bejiz aytilmagan. “Yer yo`zida loaqal birgina bo’lsa ham baxtsiz yashayotganini ko’rib turib, xotirjam yashash va baxtli bo’lish mumkin emas", - degan edi venger matematigi Bolyay Yanoshi.

Mustaqil O’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyoti, fuqarolarimizning ijodiy mehnati ularni hammasining va har birining baxtli hayotini ta’minlaydi.

2. Etika axloqni, axloqiy munosabatlarni, axloqiy talablarni bir muncha umumiy tarzda ifodalovchi axloqiy ong shakllari sifatida namoyon bo’ladigan axloqiy tamoyillar (prinsiplar) vositasida o’rganadi. Axloqshunoslikning tamoyillariga insonparvarlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik va hamkorlik, axloqiy g’oyaviylik kabilar kiradi.