4-tema. Qarım-qatnas procesi Jobası: Qarım-qatnas texnikası tuwralı maǵlıwmat 2

2. Dawıstan paydalanıw hám sóz texnikası.
Qarım-qatnas texnikası dawıs qásiyetleri menen baylanıslı. Jaǵımlı hám kúshli dawısqa iye bolǵan adam basqalardı dawısınıǹ shireliligi menen de tarta aladı. Bunday jetiskenlikke erisiw ushın adam óz dawısınıǹ kúshin, shireliligin, jaǵımlılıǵın biliwi zárúr. Lazım bolǵanda onnan paydalana biliw tájiriybesine iye bolıwı kerek. Óz dawısında kemshilik sezgen adam onı joǵaltıwǵa háreket etedi. Bunıǹ ushın dawıstan paydalanıw hám onı jaqsılaw texnikası ústinde hámme waqıt úziliksiz shınıǵıp barıwı lazım boladı. Sebebi bir-eki shınıǵıw menen dawıstı jaqsılap bolmaydı.
Dawıs texnikasında tómendegi qásiyetler bolıwı kerek:
- kúshli dawıs (dawıstıǹ tazalıǵı hám tembrdiǹ jarqınlıǵı) ;
- keǹ diapazonlıq (dawıstıǹ eǹ páslikten eǹ joqarıǵa shekem bolǵan dárejesi) ;
- hawa (Erkin sóylegende jaqsı esitiwsheǹlikke iye bolıwı);
- ıqshamlılıq, háreketsheǹlik;
- shıdamlılıq (uzaq islew qábiletine iye bolıw) ;
- iykemlesiwshilik (dinamika, tembr, melodikanıǹ esitiliw shárayatına beyimlese alıwı) ;
- qarsı shawqımlarǵa qaraǵanda turaqlılıq (kesent beriwshi shawqımǵa qarsı tembrdiǹ ózgerip turıwı) ;
- suggestivlik (dawıstıǹ albırap táriyplew hám bul arqalı qanday sóz aytılıp atırǵanına qaramastan, tıǹlawshınıǹ minezine tásir qılıw qásiyeti).
Sóylew texnikası degende sózdi tıǹlawshı yaki oqıwshıǵa jetkiziwde qollanılatuǵın qurallar túsindiriledi.
Sóylew eki túrli kóriniste bolǵanlıǵınan onıǹ texnikasın da eki túrli kórsetiw múmkin:
1. Awız eki sóylew texnikası
2. Jazba sóylew texnikası.
Awız eki sóylew texnikası dawıs, buwın, sózlerdiǹ, onıǹ formalarıǹ aytılıwın jaqsılaw barısında sóylew organların aktivlestiriwshi shınıǵıwlardı aǹlatadı. Buǵan dem alıwdan paydalanıw, dawıs tembrlerin jaqsılaw, dikciyaǵa itibar beriw, dawıslardıǹ pás-bálent tawlanıp turıwı, únli hám únsizlerdi ayta alıw, tezlik hám aralıqtı taǹlaw, dawıs kibiler kiredi.
3. Sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler toplaw
Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerinde klassik shayırlardıń shıǵarmalarında da sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytılǵan.
Jaqsı sóz jan azıǵı,
Aytılǵan sóz atılǵan oq,
Sóz súyekten ótedi, tayaq etten ótedi.
Jıllı-jıllı sóyleseń, jılan ininen shıǵadı, qattı-qattı sóyleseń musılman dinnen shıǵadı.
Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joqpa edi usaǵan danalıq sózler xalqımızdıń sóz kúshi, sóz qúdretin qanshelli dàrejede bahalaytuǵınlıǵınan derek beredi.
Qaraqalpaq xalqı sóz ónerin júdà qàdirlegen, onı meńgeriwge, úyreniwge talarlanǵan, sóz sheberleri bolǵan sheshenlerin júdà ardaqlaǵan xalıq. Ata-babalarımız zamanında sóz sheberleri dawdı sheshken. Sózi tawır sóyleytuǵın adamlar húrmet, izzette bolǵan. Bir ǵana Jiyrenshe sheshen haqqındaǵı àńgimelerdiń ózi buǵan ayqın mısal bola aladı. Awızeki adebiyatımızda dilwar qız jeńgeleri menen sheshen jigit aǵalalarınıń aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdiń sóz jarastırıwları, sózge sheshenligi menen xandı jumsaǵan hayal haqqında àńgimeler saqlanıp qalǵan. Shayır T.Matmuratov óziniń bir qosıǵında:
Sózlerim sózleriniń dógeregi,
Babalarım ne degen sheber edi dep tawır aytqan. Babalarımızǵa qulaq salayıq.
Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı óz qosıqlarında sóylew ádebi haqqında bahalı pikirler bildirgen.
Ata-anańdı qàdirle,
Ólgenińshe jaqsı sóyle,
Mal tapsań torqaǵa bóle,
Óserińe jaqsı balam (Berdaq. «Balam» qosıǵı).
Jaqsı sózge qulaqtı túr,
Jaman sózden qashqıl balam,
Erme hasla shuǵıl sózge,
Ǵıybat sózden qashqıl balam.
Jamanlarǵa sırıńdı aytpa,
Kelgen jerde sózden qaytpa,
Jaman aytpa jaqsı sózle,
Haq isińne hesh bir oylanba («Oylanba» qosıǵı).
Ótirik sózler aytpaǵan,
Ózin-ózi uyaltpaǵan,
Dos balasın jılatpaǵan,
Àdil erler maǵan kerek («Maǵan kerek»).
XIX àsirde jasaǵan klassik shayırımız Àjiniyaz Qosıbay ulı da óz shıǵarmalarında sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytqan.
Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese,
Ol adamnan tilsiz ósken mal jaqsı («Jaqsı»).
Oylamay sóyleme haslan,
Aqıl alma xalıqqa qastan,
Kórseń aqılıń alar shiyrin sóz benen («Qırmızı»).
Jayılmasa sózi xalıqqa,
Shayır góne tamǵa megzer («Megzer»).
Sóziń nayza sipet óter,
Óz bashıńa sóziń jeter («Bàrshe birdey bolǵan emes»).
Yaqshınıń bir sózi mànàwiyat tajı,
Yamannıń bir sózi zàhàrden ashshı.
Xalıq awızekei dóretpelerinen de, klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınan da sóz qúdreti, sóz ádebi haqqında aytılǵan bunday pikirlerdi kóplep keltiriw múmkin.