|
4-tema. Qarım-qatnas procesi
Jobası:
1.Qarım-qatnas texnikası tuwralı maǵlıwmat
2. Dawıstan paydalanıw hám sóz texnikası.
3. Sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında.
4. Kórkem shıǵarmalardan sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler toplaw.
1.Qarım-qatnas texnikası tuwralı maǵlıwmat
Oqıtıwshı óz tárbiyalanıwshıları menen kóbirek auditoriyada, sabaqta qarım-qatnas boladı. Onıǹ sóylewi ilimiy-pedagogikalıq mazmundı bildiredi. Bunday qarım-qatnasta ilimniǹ túrli tarawlarına tán qaǵıydalar, atamalar, juwmaqlar kózde tutıladı. Sóylewde hár bir nárse óz ornında, normada boladı. Atamalarǵa, jaǹa sózlerge berilgen pikirler ápiwayı, oqıwshı siǹdire alatuǵın sintaktikalıq qurılmalarda beriledi. Qaǵıyda hám teoriyalar turmıslıq, oqıwshıǵa jaqın mısallar menen túsindiriledi.
Oqıtıwshılıq kásipte sóylew júdá kóp zárúr funkciyalardı orınlaydı. Oqıwshılar sol gáp arqalı bilim, pikir isenimge iye boladı, oqıtıwshınıǹ sózleri tásirinde balalarda psixikalıq processler hám psixikalıq jaǵdaylar júzege keledi, jeke xarakteri dúziledi.
Oqıtıwshınıǹ sóylewi oqıwshılarǵa neni úyretpekshiligine qarap túrli xarakterge iye bolıwı múmkin hám ol basqa gápler sıyaqlı dúzile beredi. Biraq tek pedagogik sózge tán bolǵan specifikalıq belgilerdi de kórsetiw múmkin.
Oqıtıwshınıǹ sózi eǹ áweli baǵdarlanǵan yamasa basqasha aytqanda tuwra sózden ibarat. Bunda aytılıp atırǵan gápti tıǹlawshılar qaysı dárejede qabıl etip atırǵanı esapqa alınadı. Oqıtıwshı materialdı túrli formada bayan etiwi múmkin Máselen, gúrriǹ, lekciya hám sóylesiwler solar esabınan, biraq sın menen hár dayım baylanısta bolıwı zárúr. Oqıtıwshı sóylep atırǵan waqıtta auditoriyada júzege kelip atırǵan ózgerislerge hár dayım itibar berip túradı hám lazım bolǵan waqıtta pikir júritiwdiǹ bir túrinen ekinshisine óte beredi.
Hár bir adam sóziniǹ ózine tán ózgeshelikleri boladı. Oqıtıwshılardıǹ studentlerge oqıw materialların túsindiriwi, olar menen sóylesiwler alıp barıwına qarap tómendegi sóylew qásiyetlerin kórsetedi.
Ayırım oqıtıwshılardıǹ gápi júdá tásirli boladı. Bunday oqıtıwshılar sózi tuyǵılar menen suwǵarılǵan bolıp, olar ózleri sóylep atırǵan gáplerden ózleri tásirlenedi, áne sonda ǵana oqıwshılarǵa belgili keypiyattı «juqtıradı».
Basqa oqıtıwshılarda bolsa, sóz júdá áste, tásirsiz, kem pikirli, dálilli hám logikalı boladı. Bunday sóylewdi «diskursiv», yaǵnıy pikirli gáp deydi. Bunday oqıtıwshılardıǹ sózi shıraylı gáplerge tolı bolmaydı hám hátte tez-tez bólinip túradı. Bunnan onıǹ oylap, keyin sóylegeni, sóylep túrıp oylaǵanı kórinip turadı. Ol oqıtıwshı óz háreketlerin oylap alıwı ushın toqtaǵanında, ózi menen birge hámme tıǹlawshılardı da oylawǵa májbúr qıladı, onı gúzetip turǵan hám onıǹ pikirine erip baratırǵan hámme tıǹlawshılardı da oylawǵa májbúr qıladı. Bunday gáp diskursiv bolıp tabıladı.
Jáne bir topar oqıtıwshılar bar, olardıǹ gápleri emocional hámde diskursiv emes, biraq studentler olardıǹ sóylewin jaqsı ózlestiredi. Bunday sózlerde zor isenim kushi jaǹıraydı, aytılıp atırǵan gápke tereǹ isenim payda etiwshi adamnıǹ kúshi barlıǵı sezilip túradı, óz studentlerinde ıqtiyarsız isenim payda etedi.
Oqıtıwshı gápleriniǹ joqarıda keltirilgen tiykarǵı qásiyetleri tipik sóz bolıp esaplanbaydı. Qayta pedagoglardıǹ gápleri ózgerip turıwshı mazmunǵa qaraǵanda ózine tán túrli sıpatlarǵa iye bolıp, bul álbette bolıp atırǵan is sharayatına da baylanıslı.
Tálim-tárbiya islerinde oqıtıwshı sózi ushın xarakterli bolǵan sıpatlardı eki toparǵa bóliwi múmkin, sózdiǹ kóp túrlılıǵın támiyenlewshi tárepler hám tálim beriw, tárbiyalaw quralı sebepli onı ámelge asırıwshı tárepler.
Sóylewde quramalı gápler hám biytanıs qıyın terminler bolmasa, ol tınıq hám túsinikli boladı. Quramalı bolmaǵan qısqa gápler bayan etiletuǵın materiallardı tez túsinip alıwǵa járdem beredi. Biraq pikirdi bayan etiwde júdá ezbeleniw de jaramaydı. Oqıw materialı anıq, gápler tınıq, juwmaq hám ulıwmalıq anıq bolsa, oqıtıwshınıǹ bayanı túsinikli hám de tez este qalarlı boladı. Oqıtıwshı sóziniǹ ápiwayı bolıwı onı tar mazmunǵa aylandırıp jibermewi kerek. Onıǹ jasalma quramalasıp ketiwinen, jalǵan bilimge aylanıwınan qashıw lazım.
Oqıw materialın túsinikli qılıp bayan etiw ushın sol pándi tereǹ biliw ulken áhmiyetke iye. Materialdı jaqsı biliw oqıtıwshıǵa onı ápiwayılastırıp túsinikli etip bayan etiwge imkan beredi.
Oqıtıwshı sóziniǹ sırtqı forması, oqıtıwshı dawısınıǹ jaǵımlılıǵı (onıǹ reǹliligi hám kushi), tınıqlılıǵı, dawıslı bolıwı ulken áhmiyetke iye. Sózdiǹ bul tárepin jaqsılaw ústinde islew hár bir adam (oqıtıwshı) ushın kerek.
Qarım-qatnas texnikasınıǹ zárúriy shárti - bul oqıtıwshınıǹ óz itibarı hám oqıwshılardıǹ itibarların basqara alıwı bolıp tabıladı. Ol 2 faktorǵa baylanıslı boladı:
1.Miynet - bul tınımsız izleniw hám óz ústinde islew.
2. Kórkem-óner - bul qanday da bir qol menen uslap bolmaytuǵın, aqıl parasat penen ámelge asırılatuǵın is-háreket.
Qarım-qatnas texnikasında ushırasatuǵın kemshilikler:
1. Nuqsanlı hawaz
2. Háripti túsiniksiz aytıw
3. Dem alıwdaǵı tártipsizlikler
4. Sóylew tempi, tezligin durıs belgilemew
Qarım-qatnas texnikasınıǹ quram bólekleri:
1.Qarım-qatnas mádeniyatı - sawatlı sóylew, óz sózin kórkem hám túsinikli, tásirsheǹ bayan etiw, óz pikir hám tuyǵıların sózde anıq aǹlata alıw.
2.Mimikalıq pantomima - anıq ima-ishara, mánili qaraw, qollap-quwatlawshı yaki jaǵımlı kúlimsirew.
3.Psixologiyalıq halat – qataǹlıq dárejesi, qollap-quwatlaw keypiyatın saqlaw, óziniǹ psixologiyalıq halatın shólkemlestiriw.
Qarım-qatnas texnikasına qoyılatuǵın talaplar:
1. Dawıstıǹ sıpatına itibar beriw;
2. Qarım-qatnas procesinde durıs dem alıw;
3. Hárip hám sózlerdi anıq aytıw;
4. Tolıq hám anıq dikciya;
5. Sóz hám gáplerdiǹ qaytalanbawı;
6. Fonetikaǵa tiyisli bilimlerden xabardar bolıw;
7. Sóylewdegi nuqsanlardı saplastırıwǵa járdem beretuǵın shınıǵıwlardan paydalanıp barıw.
Qarım-qatnastıǹ tásirsheǹligin támiyinlew tek ǵana lingvistikalıq, balkim ekstralingvistikalıq faktorlardı da óz ishine aladı. Tilimizde hár qanday waqıya-hádiyselerdi sáwlelendiriw ushın sóz hám sóz dizbekleri tabıladı, lekin qarım-qatnas ushın eǹ jaqsı sáykes mánili sóz dizbegin tabıw oqıtıwshınıǹ bilimi, uqıplılıǵı, mádeniyatı, sheberligine baylanıslı.
Qarım-qatnastaǵı ırǵaqtıǹ tezligi, joqarı-pásligi de tásirsheǹlikti asıwshı faktorlar bolıp tabıladı. Bunday sóylewler, ádette, áhmiyetli qararlar, maǵlıwmatlar, biylikler oqılǵanda isletiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
