4. Raqamli bank. Masofadan xizmat ko’rsastish tizimlari

Bank axborot tizimlari.
Bank vaqt bo’yicha rivojlanuvchi ob’yekt bo’lib ham axborot muhitining miqdoriy o’zgarishini (ishlab chiqilayotgan ma’lumotlarning hajmini, foydalanuvchilar sonini va boshqalarni ko’payishini), ham miqdoriy o’zgarishlarni (yechilayotgan vazifalarning turli – tumanligini kengayishi, ularning xarakterinio’zgarishini) vujudga keltiradi. Xuddi Shunday qurilgan avtomatlashtirilgan tizim ba’zi bir vaqt davomida tubdan zamonaviylashtirishlarni o’tkazmasdan xuddi shunday rivojlanishi kerak. Tizimning salohiyatli imkoniyatlari (yoki asosiycheklanishlari) qoidaga ko’ra, ishlab chiqilgan asosiy dasturiy vositalarning imkoniyatlari bilan kuchli bog’langan. Shuning uchun ham avtomatlashtirilgan banktizimlariga talablarning birinchi guruhi — bu asosiy ta’minlanish (operatsion tizim, MBBT, dasturlashni avtomatlashtirish vositalari va boshqalar)ga talablardir. ABTga talablarning ikkinchi guruhi uning amaliy qismini shaxs, bank tizimiva uning iste’mol xususiyatlari sifatida ta’riflaydi. Ularga vazifaviy diapazonining kengligini, interfeysning qulayligini kiritish kerak. Tizimning bunday sifati aniq ishlab chiqaruvchilarni kasbiy mahoratlariga bog’langan va bittagina asosiy dasturiyvositalar doirasida kuchli turlanishlari mumkin. Bank amaliyotining ko’rib chiqilishi bazaviy vositalarga quyidagi talablarni shakllantirishga imkon beradi. Bank tizimi tomonidan ko’p vazifali usulni va ma’lumotlarga ko’p, foydalanuvchi kirishini ta’minlanishi zarur. Ushbu holda ko’p vazifalilik ostida operatorning ish joyidan ajratib olingan avtonom jarayonlar nitizimga kiritish imkoniyati tushuniladi. Jarayonlar telekanal bo’yicha kelib tushgan hujjatlarni avvaldan ishlab chiqish, hisobotlarni shakllantirish, ishlab chiqilayotgan hujjatlar bo’yicha buxgalteriya yozuvlarini bajarish va boshqalar bo’yicha vazifalarni bajarish, Shuning bilan mutaxassislarning ish joyini qisman ozod qilishimumkin. Bunday usul nafaqat xizmat vazifalarini bajarish bo’yicha, balki katta miqdordagi, bir xil shakldagi va qo’lda bajariladigan operatsiyalarni va kelib tushayotgan ma’lumotlarning yaxlitligi ustidanavtomatlashtirilgan nazoratni ta’minlashga va shuning bilan bank tizimining faoliyat yuritishini qulayligi, samaradorligi va ishonchliligini oshirishga imkonberadi. Bundan tashqari barcha jarayonlar bank tizimini parallel, vaqt bo’yicha uzoqcho’ziladigan va o’zaro almashtirib bo’lmaydigan harakatlarni talab qiluvchi murakkab operatsiyalarining bajarilishini ta’minlaydi. Xususan, faqat ko’p vazifali usul integratsiyalashgan bank tizimini to’liq darajada amalga oshirilishinita’minlashi mumkin. Keyingi yillarda bank faoliyatida ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash muammosi kuchaymoqda. U o’z ichiga, bir necha jihatlarni oladi. Birinchidan, bufoydalanuvchilarning vakolatlarini epchil, ko’p bosqichli va ishonchli tartibgasolinishidir. Bank axborotlarining qimmatliligi ma’lumotlarga ruhsatsiz kirishdan himoyalashga, shu jumladan, jarayonlarni, ma’lumotlar holatini o’zgarishlarini boshqarishni nazoratiga alohida talablar qo’yadi. Ikkinchidan, ma’lumotlarning yaxlitligi va bir – birlariga zid bo’lmasliklarining qo’llab – quvvatlash vositalarining mavjudligi. Bunday vositalar kiritilayotgan ma’lumotlarning nazoratini amalga oshirish, ma’lumotlar o’rtasidagi aloqalarni ushlab turish va nazorat qilish, hamda muvofiqlashtirilgan ma’lumotlarning qo’llab – quvvatlanishini ta’minlovchi operatsiyalar majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. Uchinchidan, tizimli, dasturli va apparatli tuzilishlarda ma’lumotlarni arxivlashtirish, tiklash va monitoringining ko’p vazifali tadbirlarining mavjudligidir. Bankning avtomatlashtirilgan axborot boshqaruv tizimining tuzilishiAvtomatlashtirilgan bank tizimlari faoliyat yuritishining ajralib turuvchialomati katta hajmdagi ma’lumotlarni g’oyatda qisqa muddatlarda ishlab chiqishzarurligidir, bu unumdorlik oldiga talablar qo’yadi. Bunda asosiy ma’lumotlarni kiritish, o’qish, yozish va uzatish operatsiyalarini ko’zda tutadi. Bularning barchasi MBBTning unumdorligiga va ma’lumotlarni uzatishni ta’minlovchi vositalar oldigag’oyat qat’iy talablar qo’yadi. Bundan tashqari axborotlarning katta hajmlarini tahlilqilish, bashoratlash va nazorat qilish imkoniyatlarini ta’minlash uchun bankmutaxassisining tezkor usulda kira olishi zarur. Shuning uchun ham ushbu vositalarma’lumotlarning katta va doimo o’sib boruvchi hajmlariga unumdorlikniyo’qotmasdan kirishni qo’llab-quvvatlashga qodir bo’lishi kerak. Tizimga o’zi boruvchi yuklama sharoitlarida unumdorlikni qo’llab –quvvatlashni ko’pgina qudratliroq apparatli platformaga o’tish zarurligiga olibkeladi. Shuning uchun ham bazali vositalar amaliy tizimini yangi apparatliplatformaga amaliy dasturiy ta’minlanishini hech qanday chuqur o’zgarishlarsizko’chirish imkoniyatini ta’minlashlari kerak. Bazaviy vositalarda har xil dasturiy platformalar (NetWare, Windows NT, UNIX va boshqalar)ni birlashtirish imkoniyatini va buning natijasida tizimniepchillik bilan kengayishi va o’sishini, uning yangi ish joylar va har hil sinfdagiserverlar bilan to’ldirilishi imkoniyati bilan ta’minlovchi tarmoqli vazifalarnimavjud bo’lishi zamonaviy tizimning zarur belgisi bo’ladi. Amaliy va iste’mol xususiyatlariga nisbatan ABTning asosiy xususiyatlariquyidagilardan iborat: vazifaviy majmuaning etarlicha kengligi, tizimningintegratsiyalaShuvi, konfiguratsiyalashi, ochiqliligi va sozlana olinishi. Bank tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalarning ro’yhatini ikkitaqismga: majburiy va qo’shimcha vazifalarga bo’lish mumkin. Birinchilariga, qoidaga ko’ra har qanday tijorat bankida bo’ladigan va tizimda u yoki bu ko’rinishdamavjud bo’lishi kerak bo’lgan faoliyat yo’nalishlari kiritiladi va ikkinchilarinitanlash esa bankning ixtisoslaShuviga bog’liq. Bankni avtomatlashtirishning asosiy natijalaridan biri uning boshqarilishdarajasini sifatini oshishi bo’lishi kerak. Bu vazifaning yechimi butun bankjarayonlarini modellar va iqtisodiy matematik usullardan foydalanish bilanbirlashtiruvchi to’liq integratsiyalangan tizimini ishlab chiqish yotadi. Haqiqatdan ham, faqat ana shunday tizim bankda mavjud bo’lgan barchavazifaviy va axborotli aloqalarni xuddi shu dinamikada aks ettiradi va boshqaholatning ko’p ekspertli ko’rinishini shakllantirishga imkon beradi. Bundan tashqaribunday tizim har qanday bosqichdagi ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydi va Shuning bilan birga nafaqat barcha kerakli axborotlarni taqdim etadi, balki bankishini detallashtirishni istalgan darajasi bilan nazorat qilish imkonini beradi. Tizimtomonidan bankning biznes jarayonlarini to’liq qo’llashda aks ettirilishi banknifaoliyat yuritishining ishonchliligi va aniqliligini ancha oshirishga, intuitivboshqarishda ma’lum bir shaklga o’tishiga imkon beradi. Har xil konfiguratsiyali tizimlarni harid qilish imkoniyati foydalanuvchilaruchun sezilarli qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun ham tizimni ko’rib chiqishdamodullar va ular tomonidan amalga oshirilayotgan vazifalarning majmuasini, modullarning avtonomlik darajasini, modullararo o’zaro hamkorlikni mavjudliginiva uni amalga oshirish shakllarini (modullar orasidagi pochta, boshqarish xabarlarinijo’natish va boshqalar), tizimning ehtimol bo’lgan konfiguratsiyasining faoliyatyurituvchi qismidan qat’iy nazar eng kichik tarkibini, kengaytirish imkoniyatlarinihisobga olish muhimdir. Tizimning ochiqligi unda rivojlanish va zamonalashtirish uchun vositalar, CASE – vositalar, tashqi (ishlab chiquvchilar tomonidan yozilmagan) tadbirlar, so’rovlar generatorlari, ma’lumotlarning import – eksport tadbirlariningmavjudligini ko’zda tutadi. O’zgarishlar kiritishga ehtiyoj bankda etarligi ko’proqvujudga keladi. Ammo zamonaviylashtirishni amalga oshirish uchun ishlabchiquvchi firmani jalb qilish hamma vaqt ham mumkin bo’lmaydi. O’zgarishlarkiritishning shoshilinchliligi, moliyaviy cheklanishlar, tijorat siri, mulohazalar, ishlab chiquvchidan geografik uzoqliligi va boshqa to’siqlar bo’lishi mumkin. Tizimning sozlana olinishi aniq bankning texnologiyasiga moslashish uchunzarurdir. Sozlash zaruriyati odatda bankda ABTni o’rnatishda vujudga keladi, ammobanklar operatsiyalari texnologik o’zgarishlarning natijasi ham bo’lishi mumkin. Sozlana olishlik tizim parametrlar va shablonlar majmuasi, operatsiyalar, shartnomalar va boshqa mantli hujjatlar shablonlari "mavjudligini ko’zda tutadi. Bundan tashqari sozlana olishlik tizimni tadbirli sozlash imkoniyati: foydalanuvchilarning huquqlarini tartibga solish, ish joylarini konfiguratsiyalash, operatsiya kunini ochish va yopish tadbirlari majmuasini ko’zda tutadi. Talablarni shakllantirilgan ro’yhati bank tizimini va ularning qiyosiytahlilining oqibati sifatida baholanishini o’tkazishga imkon beradi. Ammohaqiqatdan ham ko’rib chiqilayotgan bank tizimlarining qiyosiy bahosi ham asosiydasturiy vositalarning arxitekturasi va tanlanishida va vazifaviy imkoniyatlaridanamoyon bo’ladi. Arxitektura yechimlarining diapazoni g’oyatda keng, amaldamustaqil mahalliy faoliyat yurituvchi ixtisoslashtirilgan tizimchalarningyig’indisidan tortib, to to’liq integratsiyalashgan majmuagacha bo’ldi. Bunda har hilishlab chiqaruvchilar majmualaridagi bir-birlariga mos keluvchi tizimchalar turlixildagi vazifaviy to’ldirilishga egalar. Xatto operatsiya kuni kabi klassik tushunchaga ham keng talqin qilinadi. Masalan, hisobotlarni shakllantirish ushbu tizimgacha kiritilishi mumkin, balkialohida vazifaviy modulga chiqarilishi ham mumkin, operatsiya kuni schotlarniochish yoki yopish bo’yicha vazifalar bilan ta’minlanishi mumkin, yohud buharakatlar maxsus ma’muriy blokdan amalga oshirilishi mumkin. Aniq foydalanuvchilarning baholash shkalalarini shakllantiruvchi omillariga, yuqorida sanab o’tilgan nisbatan ob’yektiv talablardan tashqari sub’yektiv, ammoxaridor uchun g’oyatda muhim bo’lgan jihatlarni: xaridor bankda qabul qilingantexnologiyalarning aniq bank tizimiga mosligi, tizimning qiymati (u ko’pginahollarda uning boshqa ob’yektiv afzalliklarini yo’qqa chiqaradi), ishlab chiqaruvchifirmaga ishonch darajasini qo’shish zarur. Keyingi ko’rsatkich masalan, tizimqurilmalarining soni ushbu ABTdan foydalanuvchi banklarning ahamiyati haqidagima’lumotlar, hamda uning ish haqidagi mulohazalari asosida shakllanishi mumkinKo’p platformali MBBT asosida ishlab chiqilgan ABTga kelsak, ular amaldayuqorida mulohaza qilingan muammolardan holi, ammo boshqa, narx jihatdanto’siqlarga duch kelmoqda, asosiy dasturiy vositalar va ularning samarali faoliyatyuritishlari uchun talab qilinadigan hisoblash texnikasining qiymati yuqorida ko’ribchiqilgan yechimlar uchun o’xshash bo’lgan ko’rsatkichlardan ancha oshib ketishimumkin. Shuning uchun ham ushbu sinfdagi ABTning iste’molchilari yaqinkelajakda, Shubhasiz, yirik va ehtimol, ba’zi bir o’rta banklardan iborat bo’ladi. Foydalanuvchi qo’llanishlar (amaliy dasturlar)ni ishlab chiqishning tezligidanbiznesning turli sohalarida tatbiq qilish muddati ham yotadi, banklar uchun buayniqsa muhimdir. Birinchi navbatda bu fond operatsiyalariga tegishli, bunda vaqtomili hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yangi moliyaviy qurollar bilan ishlash vositalaritez ishlab chiqarilishi kerak. Dasturiy ta’minlanishning avtomatlashtirilgan ishlabchiqish sohasida turli-tuman yondashishlar va vositalar mavjud. Ular bankxizmatlari va biznesning Yangi shakllarini rivojlashtirishga ko’maklashadilar. Bankning avtomatlashtirilgan axborot tizimining texnik ta’minotiAvtomatlashtirilgan bank tizimlarining (ABnT) iste’mol (vazifaviy) xususiyatlarinikengayishi mamlakatimiz bank ishini rivojlanishining xususiyatlari bilan bog’liq. Agar bank xizmatlarining u yoki bu turlariga o’sib boruvchi so’rovlari ommaviyxarakterga ega bo’lsa, unda ABnT bozorida bank texnologiyalarining Yangi sinflari paydo bo’ladi. ABTlari o’z xizmatlarining keng, turli-tumanligi bo’yicha mijozlarga tez vasifatli xizmat ko’rsatishga imkon beradi. Tizimning asosiy xizmat modullari quyidagilarni amalga oshiradi:
 Yuridik shaxslarga hisoblash – kassa xizmatini ko’rsatish;
 bank – korrespondentlari schotlari bo’yicha xizmat ko’rsatish;
 kredit, depozit, valyuta operatsiyalari;
 xususiy shaxslar kiritmalarining har qanday turlari va ular bo’yicha
operatsiyalar;
 fond operatsiyalari;
 plastik kartochkalar yordamida hisob – kitoblar;
 buxgalteriya vazifalari;
 tahlil, qarorlar qabul qilish, menejment, marketing va boshqalar.
Oxirgi avlod ABnT «mijoz – server» arxitekturasidagi tarmoqlitexnologiyalarga suyanadi. Ko’pgina mamlakatimiz tizimlarining kuchsiz tomonibank ishi va uni modellashtirishning o’ziga xosligini yetarlicha qo’llab –quvvatlanmasligi, muammo sohani etarlicha aks ettirmasligidan iboratdir. Keyingivaqtda moliyaviy tahlilning vazifalari va biznesni boshqarishning maqsadlarigakatta ahamiyat berilmoqda. Moliyaviy xavf – xatarni nazorat qilishda, resurslarniboshqarishda, operatsiyalarning foydaliligini, ya’ni bank xizmati (mahsuloti)ningmijoz va bo’linmalar daromadliligini tahlil qilishga imkon beruvchi tizimlarhozircha yo’q. Bank biznesining rivojlanishi bunday qurollardan kundalik faoliyatdafoydalanish zarurligiga olib keladi. Bankning operatsiya kuni dasturiy-texnologik majmua sifatida bankhisobining eng ko’p mehnat talab kiluvchi operatsiyalarini avtomatlashtiradi. Mijozlarning shaxsiy schotlari bo’yicha barcha operatsiyalar to’lov hujjatlaribo’yicha amalga oshiriladi, shaxsiy schotdan ko’chirma esa har bir buxgalteriyayozuvlarini aks ettiradi. Majmua shaxsiy schotlar bo’yicha (hujjatlarningrasmiylashtirilgan buxgalteriya yozuvlari bo’yicha) mablag’larning haqiqiy varejalashtirilgan harakatini amalga oshiradi. Hujjatlar bundan keyingi nazoratoperatsiyasidan o’tadi, barcha parametrlar mos kelganda hujjatlarning ro’yhatituziladi va hisoblash – kassa markazi (HKM)ga jo’natish uchun fayl shakllantiriladi. Korrespondentlik schota orqali o’tgan hujjatlar schotlar bo’yicha tarqatiladi. Kassa hujjatlarining harakati o’ziga xos xususiyatlarga ega, ulardan asosiysibankning boshqa xizmatlari bilan aloqasidir. Bu xususiyat ichki buxgalteriyayozuvlari uchun ham xosdir. Bunday tizimda schotlarning rejasi, bank shaxsiyschotlarining katalogi, bank mijozlarining katalogi olib beriladi, balans chiqariladi, xizmatiy server vazifalari bajariladi. Filiallar faoliyatining hisobi bo’yicha majmua filialning hisobxonasi vaboshqa bo’limlaridagi ish joylarini avtomatlashtirishga mo’ljallangan. «Bank –filiallar» darajasida filiallardan olingan axborotlarni yig’ish, ishlab chiqish va tahlilqilish, barcha filiallar o’rtasidagi hisob – kitoblar avtomatlashtiriladi. Filiallar orasidagi o’zaro hamkorlik to’g’ridan – to’g’ri yoki bankning markaziy bo’limi orqali tashkil qilinishi mumkin. Filial doiralaridagi majmua o’z ichiga valyutali vaso’mli kassa operatsiyalarini oladi, filial bo’yicha balansni ichki buxgalteriyayozuvlarini hisobga olish bilan hisoblab chiqadi, korrespondentlik munosabatlaribo’yicha hisob–kitoblarni bajaradi.