4-máruza. Alkinlar

4-máruza. Alkinlar

Reja:

1. 
   Alkinlarning gomologik qatori, nomlanishi va izomerlanishi.
   
2. 
   Uch bog’ni hosil qilish usullari.
   
3. 
   sp-gibridlanish tushunchasi asosida uch bog’ni tushuntirish.
   

Molekulasida uchbog’ tutgan uglevodorodlar alkinlar yoki atsetilen uglevodorodlar deyiladi. Alkinlarning gomologik qatori atsetilendan boshlanadi. Umumiy formulasi C_nH_2n-2.
Atsetilen qatori birikmalarida izomerlanish butindan boshlanadi va uch bog’ning holati bilan farq qiladi. C₅H₈ dan boshlab esa izomerlanish uglerod skeleti bilan bog’liq bo’ladi.
Sistematik nomenklaturada atsetilen uglevodorodlarini nomlash uchun toyingan uglevodorodlaning -an qo’shimchasi -in ga almashtiriladi. Uzun zanjir tanlab olinadi va uch bog’ chetga yaqin tomondan nomerlanadi.
Ratsional nomenklaturada nomlash uchun atsetilen gomologlarini atsetilenning hosilasi deb qaraladi:

Alkin radikallarini nomlash uchun uning nomiga -il qo`shimchasi qo’shiladi:

Oddiy atsetilen birikmalar tabiatda erkin holda uchramaydi. Ammo murakkab poliinlar o’simliklarning gullarida uchraydi:

Atsetilen va uning gomologlari sintez qilib olinadi. Sanoatda atsetilen metan va etandan sintez qilinadi:

Metallarning karbidlaridan suv ta’sir ettirib olinadi:
CaC₂ + H₂O  Ca(OH)₂ + CH  CH
Mg₂C₃ + 4H₂O  CH₃-C  CH + Mg(OH)₂
Galogenalkanlarga KOH + spirt eritmasini ta’sir ettirib olish:
CH₃-CHBr-CH₂Br + 2KOH (spirt)  CH₃-CCH + 2KBr + 2H₂O
Atsetilenning gomologlari atsetilendan yoki alkilatsetilendan olinadi:
H - C  C-H + NaNH₂  H - C  C-Na +NH₃
H-C  C-Na + I-CH₂CH₃ H - C  C-CH₂CH₃ + NaI
Alkilatsetilenning galogenalkan bilan reaksiyasi PdCl₂ katalizatorligida olib borilsa, atsetilenning yangi gomologi hosil bo’ladi:

Iotsich kompleksi yordamida olish. Buning uchun atsetilenga Grinyar reaktivi ta’sir qilinadi:
2CH₃MgI + H - C  C-H  IMg - C  C - MgI + 2CH₄
Sintez qilingan kompleksga galogenalkan qo’shib qizdiriladi:
IMg - C  C - MgI + 2C₂H₅I  C₂H₅ - C  C - C₂H₅ + 2MgI₂