4-мaвзу: Ўзбeк xaлқининг этник шaкллaниши

Юсуф Хос Ҳожиб «Қутадғу-билиг» (Саодатга йўлловчи билим) асарини, машҳур олим, тарихчи ва ёзувчи Маҳмуд Қошғарий ўзининг бебаҳо асари бўлмиш «Девону луғотут турк» (Туркий луғатлар девони)ларни Хўжа Аҳмад Яссавий «Хикматлар», Аҳмад Югнакий «Хиббат ул - ҳақойик» ( Ҳақикатлар хазинаси) асарларини яратдилар. Бу асарлар ўтган асрлар давомида бир неча тилларга, жумладан ўзбек тилига бир неча марта таржима қилинди ва улар маданий хазинамизни бойишида бебаҳо улуш ҳисобланади.

Худди шу давр, яъни бундан минг йил аввал Сурхондарё ҳудудида халқ оғзаки ижодининг илк улкан намунаси бўлмиш «Алпомиш» достонининг яратилиши ҳам ўша давр турк - ўзбек халқи маънавиятининг ёрқин намунаси бўлиб келмоқда. Демак, эски ўзбек тили бўлмиш қарлуқ - чиғил ёзувига асос солиниши натижасида бу халқ орасидан етишиб чиққан қобилиятли адабиёт вакиллари ўз асарларида ўша даврлардаги аждодларимизнинг ўзига хос доноликлари, бағри кенглик, сабрлилик, заҳматкашлик, инсонпарварлик хусусиятларини ёркин ифодалай олганлар.

• XV- аср охирларига келиб Темур асос солган темурийлар давлати ўзининг сўнги дамларини бошдан кечираётган, ички низолар бу ўлкани ниҳоятда заифлаштирган эди. Бу ҳолатлардан унумли фойдаланган Шайбоний Моварауннаҳрни ўзига бўйсундиришга муваффак бўлади. У билан Моварауннаҳрга келганларни Дашти Қипчоқлик кўчманчи ўзбеклар дейиларди. 1500 йил у пойтахт Самарқандни эғаллайди. Шайбонийхон Темурдан кейин Моварауннаҳрда йирик марказлашган ўзбек давлатини тузади. У билан келган кўчманчи ўзбек қабилалари ва Моварауннаҳрдаги туркий қабилалар жумладан, ўзбек қабилалари кейинчалик барчаси ўзларини ўзбеклар деб атай бошлади. Чунки Шайбоний билан келган ўзбеклар таъсири, кучи, ҳукмронлиги муҳим роль ўйнади, ва шу даврдан бошлаб Моварауннаҳрда ўзбеклар давлатига асос солинди, лекин улар келгунга қадар Моварауннаҳрдаги ўзбек қабилалари номи тарих сахнасида ҳали, кўриниб улгурмаганди.

• Шайбонийхон давлати 100 йил давомида ҳукм сурди. Унинг сулоласи то ўз ўрнини уларнинг давомчиси бўлган Аштархонийлар (Жоний)лар сулоласига бўшатиб бергунча ҳукм сурди. Шундай қилиб Дашти Қипчоқда Олтин Ўрдада яшаган ўзбек қабилаларининг кўпчилиги Моварауннаҳрда ўз қабиладош ва номдошлари билан топишиб, бу топишиш Мовароуннахрда ўзбек халқининг тўлиқ шаклланиб, ўз марказлашган давлатини тузишга эришишига олиб келди. Шундай қилиб, ўзбек халқининг этник шаклланишининг 3 - босқичи ҳам ўз якунига етган эди.

1. Минг 2. Юз 3. Унгажит 4. Қирқ 5. Найман 6. Қипчоқ 7.Арғин 8. Бурлоқ 9. Бўзлоқ 10. Чемарчин 11. Бўзай 12. Катай 13. Жит 14. Жуют 15. Салжовут 16. Томо 17. Манғит 18. Қангит 19. Оймавут 20. Улати 21. Чулеген 22. Қишлик 23. Мечет 24. Кирдери 25. Рамадон 26. Жуйрат 27. Бўзачи 28. Уйсун 29. Татар 30. Типов 31. Ширин 32. Агир 33. Бўзан 34. Барлос 35. Бахрин 36. Мўғул

37. Нукуз 38. Жалойир 39. Унг 40. Сарой 41. Қўнғирот 42. Олчин 43. Чичок 44. Қалмоқ 45. Ойрат 46. Қарлуқ 47. Турговут 48. Қатағон 49. Килечи 50. Кенагас 51. Буйрак 52. Қиёт 53. Қангли 54. Узже булужи 55. Упулачи 56. Гулун 57. Боёвут 58. Утарчи 59. Арлот 60. Керойит 61. Унгқут 62. Качат 63. Меркат 64. Бурқут 65. Қуралаш 66. Қарлон 67. Ўғлон 68. Туркман 69. Кудей 70. Дўрмон 71. Тобин 72. Мумун

73. Адай 74. Тўқсоба 75. Қирғиз 76. Уйружи 77. Журга 78. Баташ 79. Куйгун 80. Сулдуз 81. Тумай 82. Курловут 83. Жилкаш 84. Югур 85. Ёбу,(Ёбаку) 86. Муйтан 87. Машор 88. Ўғуз 89. Кужалик 90. Чуран 91. Чурчунт 92. Қурама 93. Элбек 94. Толмас 95. Чиғатой 96. Лақай 97. Қушчи 98. Ғончи 99. Ийжон 100. Бижанак 101. Чимбой 102. Дулдой 103. Тубой 104. Шунқорли 105. Шодбоқли 106. Уйғур 107. Эчки