4-Mavzu. Yovuz g‘oyalar, ularni mafkuraviy yо‘llar bilan odamlar ongiga singdirish mumkinligi Vayronkor g’oyalar

3. G‘oyani mutlaqlashtirishning ayanchli oqibatlari

XVII-XIX asrlarda umummilliy manfaatlar o‘rniga tor va cheklangan, shaxsiy va sulolaviy manfaatlarning ustun qo‘yilishi, jamiyat hayotida ma’naviy-ahloqiy qadriyatlarning, ilm-ma’rifatning qadrsizlanishi o‘zbek davlatchiligining tanazzulga yana bir bor yuz tutishiga, mustaqillikning boy berilishiga, Turkistonda mustamlakachilik tuzumi o‘rnatilib, pirovardida milliy davlatchilikning yana bir bor tugatilishiga olib keldi. Shunga qaramasdan, chuqur tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan milliy g‘oyalar tamomila yo‘q bo‘lib ketmadi. Aksincha, mustamlakachilik sharoitida ular milliy davlatchilikni tiklash, millatning ijtimoiy taraqqiyoti va istiqboli uchun kurash bayorog‘i sifatida yana ilgari surila boshladi.

Bu intilishlar XIX asrda ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan chiqqan Ahmad Donishning ilg‘or qarashlarida, XX asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakatining taraqqiyparvar namoyandalari – Behbudiy, Fitrat, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy va boshqalarning ijodi va amaliy faoliyatida yana ham kuchaydi. Jadidlar Turkistondagi xalqlarni birlashtirish va butun o‘lkaning milliy mustaqilligi uchun kurash g‘oyasini ilgari surdilar. Turkistonda bosqinchi qizil armiya va sovet tuzumiga qarshi ko‘tarilgan istiqlolchilik harakatining mafkurachilari ham aynan jadidchilar bo‘ldilar. Biroq, mustabid sovet tuzumi bu g‘oyalarga qarshi g‘ayriinsoniy mafkurani ilgari surib, xalq manfaatlarini inkor etdi. Bu utopik, xayoliy g‘oyalar real hayot talablariga javob bermas, xalqning an’anaviy turmush tarziga, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga mutlaqo zid edi. Ular milliy istiqlolni tan olmas, milliy qadriyatlarni toptar, diniy e’tiqodga qarshi kurash asosiga qurilgan edi. Lekin, mustabid hukumat ularni xalqqa tan oldirish uchun jon-jahdi bilan kurashdi. Bu siyosat ayovsiz kurashlar, ta’qib, tazyiq va zo‘ravonliklardan iborat bo‘lib, o‘sha yillardagi mash’um qatag‘onlar bu kurashning fojealari ifodasi edi.

Zo‘ravonlik bilan o‘rnatilgan bu g‘oyalar jamiyatning yakkayu-yagona va hukmron mafkurasiga aylandi. Butun ommaviy axborot vositalari, madaniyat, adabiyot va san’at, ijtimoiy fanlar shu mafkurani targ‘ib qilish va singdirishga bo‘ysundirildi, davlat tashkilotlari uning hukmronligini kuch va zo‘rlik bilan ta’minlab turdilar. Lekin, bu g‘oyalar baribir xalq qalbidan chuqur joy olmadi, xalqimizning milliy g‘oya va asriy qadriyatlarini yo‘q qila olmadi. G‘oyalar va mafkuralar o‘zgarishi ijtimoiy o‘zgarishlar ifodasi sifatida qaraladigan bo‘lsa, ularning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan