|
4-MAVZU
UCh KOMPONENTLI SISTEMALAR
Reja:
1.Uch komponentli sistemalar holatini uch burchak yordamida ifodalash
2. Uch komponentli sistemalar politermasi
Suv va bir xil ionli ikki tuzdan iborat uch komponentli sistema holatini aniqlovchi erkin parametrlar soni 4 ga teng: ikki kontsentratsiya, harorat, bug` bosmi. Fazalar qoidasiga asosan uchlik sistema bir vaqtda mavjud bo`la oladigan maksimal fazalar soni beshta (F=K+2-S, K=3 va S=O sistemani invariant holatida F=5). Chunki suvli sistemada (invariant) bitta faza har doim bug`, agarda suyuq faza mavjud bo`lsa qattiq fazada uchtadan ortiq faza bo`lmaydi.
Uch komponentli sistemalarni holatini to`rtta parametr orqali ifodalash uchun to`rt o`lchamli diagramma ko`rish zarur edi. Amaliyotda bug` bosimini aks ettiradigan uch o`lchamli diagrammalar qurish bilan chegaralanadi, va asosan haroratni ham ifodalamaydigan (izotermik) ikki ulchamli tekis diagrammalardan foydalanadi.
1. Uch komponentli sistemalar holatini uch burchak
yordamida ifodalash
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammasi uch yoqli to`g`ri burchakli prizmada tasvirlanadi. Bu prizmaning asosi teng tomonli uchburchak bo`lib, uning yuzasida sistemaning tarkibi, prizmaning balandligi bo`ylab uning biror hossasi, masalan eruvchanlik harorati quyiladi (ikki o`zgaruvchan t0, R lardan bittasi turg`un deb qabul qilinadi).
Uchburchak AVS (8 –rasm) uchlarida sistemani toza komponentlari figurativ nuqtalari joylashadi 100 % li A,V va S nuqtalar, ya`ni rasmda ko`rsatilgan A nuqtada A modda - 100%, S nuqtada S modda - 100%, V nuqtada V modda - 100 % (yoki mol` qism qo`llanilganda bir) deb qabul qilinadi. Uchburchak uchala tomonlarga quyilgan figurativ nuqtalar ikki komponentli sistema tarkibini ko`rsatadi. Uchburchakning ichidagi nuqtalar esa uch komponentli sistema tarkibini ko`rsatadi. Uchlik aralashmalarni tarkibini Gibbs usulida ifodalashda uchburchak balandligi 100% deb qabul qilinadi. A=Mk%, V=Mm%, S=Mn%; Mk+Mm+Mn=100% (8-rasm).
Agarda teng tomonli uchburchakning uchala balandligini 100 bo`lakka bo`lib, bu nuqtalardan uchburchak tomonlariga parallel chiziqlar o`tkazilsa, uchburchak yuzasi o`lchov katakchalariga bo`linib qoladi.
Uchburchakning biror uchidan uning qarshisida tomonga tushirilgan chiziq bo`ylab joylashgan figurativ nuqtalarda ikki komponentning nisbiy miqdori bir xil, uchinchi komponentning nisbiy miqdori esa har xil bo`ladi. Masalan: N, L nuqtada va SN SL bo`ylab A/V nisbati bir xil, S miqdori har xil bo`ladi, masalan SN 70/30 ; SL 50/50. Moddaning miqdori uchun qarshisidagi tomondan boshlab hisoblanadi. Xuddi shunday A,V moddalari ham shu hilda o`zgaradi. Masalan S1 va S2 chizig`ining hamma nuqtalarda S-20%, S3 S4 bo`ylab 80% ga teng bo`ladi. V1 V2 chizig`ida V ning miqdori 90% ga teng va hokazo.
Rasm 8. Uchlik sistemalarni tarkibini ifodalash.
Uchburchak ichida joylashgan figurativ nuqta tarkibini ifodalashda quyidagiga asoslanadi. Uchburchak ichida joylashgan figurativ nuqtadan tomonlarga tushirilgan perpendikulyar yig`indisi uchburchak balandligiga teng (Gibbs metodi). Masalan sistema tarkibidaA-40%, V-30% va S-30% bo`lsin. Bu tarkibni ko`rsatuvchi figurativ nuqta quyidagicha topiladi (8 rasm). AA1 chizig`ida A-40% ni ko`rsatgan nuqtadan SV chizig`iga parallel chiziq o`tkaziladi bu chiziq bo`ylab A-40% bo`ladi.VV1 chizig`idan, V-30% ni ko`rsatgan nuqtadan AS chizig`iga parallel chiziq o`tkazamiz, bu chiziq 30% S qo`rsatgan nuqtadan AV chizig`iga parallel chiziq o`tkazamiz bu chiziq bo`ylab 30% bo`ladi. Bu parallel chiziqlar bir nuqtada R da uchrashadi. Demak R yuqoridagi tarkibni ko`rsatgan figurativ nuqtadir. Agarda R nuqta berilgan bo`lib, bu nuqta qanday tarkibga ega ekanligini bilish kerak bo`lsa, yuqoridagi ishlarning aksi qilinadi. Bu nuqtadan uchburchak balandliklariga tik chiziq tushiriladi va bu tik chiziqlarning balandliklar bilan uchrashgan nuqtasi komponentlarning protsent miqdorini ko`rsatadi. Masalan, sistema tarkibi M nuqta bilan ifodalangan, komponentlarning miqdori: A- Mk% V-Mm% va S-Mp%, Mk+Mm+Mn=100%. (rasm 8 b).
Rozebom usuli teng tomonli uchburchakning ichidagi har qanday nuqtadan uchburchak tomonlariga chizilgan parallel chiziqlar uzunliklari yig`indisi uchburchak tomonining uzunligiga teng. Masalan , sistema tarkibi M nuqta bilan ifodalansa (rasm 8 v). Sistema tarkibini bilish uchun M nuqtadan AV va AS tomonlarga parallel ravishda chiziqlar tortiladi: AS tomondan ko`rinib turibdiki m1 nuqtada C-10%, AV tomondagi n1 yoki AS tomondagi m nuqtada A-20%.Demak, V-70% dir, ya`ni Mk kesim A- komponent miqdorini aniqlaydi (Mm-V, Mn-S). Mk, Mm va Mn kesimlarga teng bo`lgan Mk1, Mm1va Mn1 kesimlarni ham olish mumkin. Agarda M aralashmadagi A komponent miqdorini SA tomondan hisoblasak, V ni AV tomondan, Sni – VS tomondan hisoblanadi.
M nuqtadagi aralashma tarkibi 20% A, 50% V va 30% S.
Rasm.9. Aralashma tarkibini hisoblash usuli.
|
Rasm10. Uchlik sistema politermasi.
|
Agar ma`lum tarkibli sistema figurativ nuqtasini topish kerak bo`lsa, uchburchak tomondan, AS dan A modda, AV tomondan V modda miqdorini ko`rsatgan nuqtadan uchburchakning qolgan tomonlariga parallel chiziqlar tortiladi, bu chiziqlarning uchrashgan nuqtasi izlanayotgan figurativ nuqta bo`ladi.
Agarda M tarkibli sistema, S va T tarkibli ikki fazaga ajralsa, bu uchala sistemaning figurativ nuqtalari bir to`g`ri chiziqda yotadi.
Uchburakli diagrammani 2 ta muhim xossasi:
uchburchakni biror uchidan uning qarshisidagi tomonga tushirilgan nurdagi figurativ nuqtalarda, uchburchakni qolgan ikki burchagidagi moddalarga mos keluvchi kontsentratsiyalar nisbati bir xil.
Uchburchak ichidan, uning biror tomoniga o`tkazilgan paralleldagi figurativ nuqtalarda uni qarshisida yotgan burchakka mos keluvchi modda miqdori bir xil bo`ladi.
Agar K figurativ nuqta bilan xarakterlangan sistema V va D tarkibli ikki fazaga ajralsa, bu uchala figurativ nuqtalar (K, V, D) bir to`g`ri chiziqda yotadi. Bu sistemalarga richag qoidasini qo`llash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
