4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

Ilmiy muammo
- bu jamiyat tomonidan to'plangan ilmiy bilimlarda 
mavjud bo'lmagan savol. Gnoseologik nuqtai nazardan qaraganda, 
muammo
- bu 
bilishni tashkil etishning o'ziga xos shakli bo'lib, uning obyekti bevosita obyektiv 
haqiqat emas, balki voqelik haqidagi ilmiy bilimlar holati. Agar biz obyekt haqida 
biror narsa bilmasligimizni bilsak, masalan, uning ba'zi ko'rinishlari yoki uning 
ayrim komponentlari o'rtasidagi aloqa usullari, demak, biz allaqachon ma'lum 
muammoli bilimga egamiz. 
Muammo - bu tadqiqotni tashkil etish yo'nalishini aniqlashga hissa 
qo'shadigan bilimlar shakli - bu noma'lumga ishora qiladi va uning idrokini 
rag'batlantiradi. Muammo avvalgilarini maqsadli safarbar qilishni va tadqiqot 
jarayonida olingan yangi bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlaydi. Muammo olimlar 
tomonidan ilmiy bilim va amaliyotning taraqqiyoti bog'liq bo'lgan haqiqiy yoki 
bashorat qilingan qarama-qarshilikni aniqlash natijasida yuzaga keladi: umuman 
olganda, muammo bilim va "bilimsizlik bilimi" o'rtasidagi qarama-qarshilikning 
ifodasidir. 
Maqsadga yo'nalganlik talabini bajarmasdan fanni rivojlanishi mumkin emas. 
Ilmiy ijodda maqsadga yo'nalganlik muammo bilan bevosita bog'liq. Axir, aynan u 
noma'lumni ko'rsatib, uni mahalliylashtirish orqali maqsadga muvofiqlik 
funktsiyasini bajaradi. Muammolarni hal qilish jarayonida tadqiqotchi doimo 
noaniqlik darajasi yuqori bo'lgan vaziyatlarga duch keladi. Bu tadqiqot jarayonida 
tadqiqotchilarni o'rganilayotgan muammoning tuzilishiga murojaat qilishga va 
haqiqiy va xayoliy, dolzarb, qimmatli va unchalik ahamiyatli bo'lmagan 
muammolarni aniq farqlash mezonlarini topishga majbur qiladi. 
Bunday holda, nazariyaning ichki mantig'ining o'zi muhim rol o'ynaydi, 
chunki agar nazariya poydevorida bo'lgan muammo aniqlansa, uning yechimi butun 
zanjirli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, agar fizikada yagona nazariya 
doirasida o'zaro ta'sirlarning barcha ma'lum turlarini (umumiy maydon nazariyasini 
yaratish muammosi) ta'riflash mumkin bo'lsa, bu nazariy bashoratga va keyinchalik 
ko'plab yangi jismoniy hodisalar va ta'sirlar eksperimental kashfiyotlariga olib 
keladi. Yana bir misol - 1900 yilda Parij xalqaro matematika kongressida Devid 
Xilbert tomonidan ishlab chiqilgan masalalar XX asrda matematikaning 
rivojlanishiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi (hanuzgacha Xilbertning 23 masalasining 
ko'pchiligi hal qilinmagan). 
Muammoni hal qilish jarayonida quyidagilar ajralib turadi: muammoni 
shakllantirish, baholash, asoslash va tizimlashtirish. 
1. Muammoning qo'yilishi. Muammoni shakllantirish jarayonida savollarning 

---

6 
qo'yilishi muhimdir. Savollar ravon ifodalangan yoki mujmal, aniq belgilangan yoki 
nazarda tutilgan bo'lishi mumkin. Muammoning qo'yilishi - bu, birinchi navbatda, 
bir -birining o'rnini bosadigan, tadqiqotchini noma'lumni aniqlashga va uni 
ma'lumga aylantirish usullariga yaqinlashtiradigan savollarni qidirish jarayoni. Bu 
muammoni shakllantirishda muhim nuqta. Ammo muammoning qo'yilishi shu bilan 
cheklanib qolmaydi. Birinchidan, har bir ilmiy savol muammo emas - bu shunchaki 
aniqlovchi yoki bugungi kunda fan uchun umuman hal qilinmaydigan savol bo'lib 
chiqishi ham mumkin. 
Ikkinchidan, muammoni shakllantirish uchun savolning o'zi yetarli emas. 
Masalaning sabablarini aniqlash ham talab qilinadi. 
Bu muammoni qo'yish jarayonidagi boshqa amal. Bu muammoli masalani 
keltirib chiqargan qarama-qarshilikni aniqlash amali bo'lib, uni aniq qayd etish 
kerak. 
Keling, ilmiy muammo ostidagi qarama -qarshilikni tuzatishga bizning nuqtai 
nazarimizdan qiziq bo'lgan misol keltiraylik. Ko'p narsani bilish va qila olish uchun 
yaxshi xotiraga ega bo'lish va fikrlashga o'rgatish kerak. Va bu erda biz muqarrar 
qarama-qarshilikka duch kelamiz: bilim to'plashga ko'proq vaqt ajratish, fikrlashga 
o'rgatish uchun kamroq vaqt ajratish va aksincha. Shunday bo'lsa, demak, qandaydir 
optimum bor. Agar uni o'rnatish mumkin bo'lganda, ko'p qiyinchiliklar yo'qolgan 
bo'lardi. 
Muammoning shakllanishi uchun tadqiqotning rivojlanish prognozi va 
muammoning "foniga" asoslangan tadqiqotning kutilayotgan yakuniy natijasining 
"loyihasi" tasvirini yaratish katta ahamiyatga ega. "Fon" deganda, bu bosqichda 
bog'liq bo'lgan, shuningdek, kelajakda bog'liq bo'ladigan, tadqiqotning borishi va 
natijalariga ta'sir ko'rsatadigan va ta'sir qiladigan barcha holatlar tushuniladi.