4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi



Download 0,81 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/30
Sana27.01.2023
Hajmi0,81 Mb.
#903517
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   30
Bog'liq
4 мавзу Тадқиқот жараёни босиқчлари

Tushunchalar apparati
bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana 
bir holni ta’kidlash lozim. har bir muayyan tadqiqotda ishlatiladigan tushunchalar 
apparatini tanlab olish va tizimlashtirish uning predmeti, qo‘yilgan maqsadlari va 
vazifalari bilan belgilanadi. Shuning uchun tushunchalarning doimiy tizimi orqali 
ifodalanadigan xodisa va jarayonlarning moxiyati mualliflik nuqtai nazar bilan 
belgilanadi, har bir tadqiqotdagi tushunchalar tizimi esa u yoki bu darajada 
mualliflik hisoblanadi (u aniq, tiniq, tartibli yoki aksincha, mujmal, ziddiyatli 
bo‘lishi mumkin). 
Nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish. Yaratilayotgan ilmiy 
konsepsiya, nazariyaning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonidan tashqari (bu 
xaqida keyinroq batafsil to‘xtalamiz), nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini 
barpo qilish, xuddi shuningdek, empirik tadqiqotning nazariy qismi tuzilmasini 
barpo qilish o‘ta variativ (ko‘p variantli) hisoblanadi va to‘laligicha har bir muayyan 
tadqiqotning predmeti, maqsadlari va vazifalari bilan belgilanadi. Barchasi uchun 
umumiy bo‘lib ba’zi jixatlari hisoblanadi holos, quyida shularni ko‘rib chiqamiz. 
Tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilishda ko‘pincha turli 
sinflanish
larni ishlatish va o‘z sinflanishlarini kiritish zarurati paydo bo‘ladi. Xatto-
ki, bunday sinflanishlarning bo‘lishi ma’qul hisoblanadi –ular ishga ijobiy ta’sir 
qiladi, ma’lum barqarorlik, tartibni yuzaga keltiradi. Sinflanishga qo‘yiladigan 
asosiy talablar
1

1.
Xar bir sinflanish faqatgina bir asos bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin. 
Extimol, bu eng ko‘p buziladigan, eng asosiy talabdir. Muayyan sinflanishni 
kiritishda darxol savol qo‘yilishi lozim – qanday asos bo‘yicha u kiritilmoqda? 
Sinflanishning asosi
bu – 
bosh, umumiy tushuncha
hajmini (mazkur sinflanish 
bo‘yicha tasniflanayotgan ob’ektlarning butun majmuini) turlarga (
tur 
tushunchalari
– ushbu majmuaning a’zolari, qismlari) bo‘lish imkonini beruvchi 
1
Tarixda yaxshi chiqmagan, muvaffaqiyatsiz (keltirilgan talablarga javob bermaydigan) sinflanish misoli mavjud - 
«Xitoy saroy donishmandlari tomonidan xayvonlarning sinflanishi»: «Xayvonlar quyidagilarga bo‘linadi: a) 
Imperatorga tegishli bo‘lgan, b) balzamlangan, v) qo‘lga o‘rgatilgan, g) sut emuvchi cho‘chqachalar, d) sirenalar, e) 
ertaksimon, j) daydi itlar, z) mazkur sinflanishga kiritilganlar, i) jinniga o‘xshab quturganlar, k) sanalmaydiganlar, l) 
tuya junidan qilingan juda ingichka mo‘yqalam bilan chizilganlar, m) boshqalar, n) ko‘zachani xozirgina sindirganlar, 
o) uzoqdan chivinga o‘xshaganlar». 


34 
belgidir. Masalan, umumta’lim maktabini boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta va o‘rta 
maktabga bo‘lish uchun asos bo‘lib o‘quvchilarga har bir bosqichda beriladigan 
umumiy ta’lim darajasi xizmat qiladi. Shu bilan birga, masalan, bir sinflanishda 
muayyan maktab o‘quvchilarini yoshi bo‘yicha va o‘zlashtirishi bo‘yicha, yoki 
fakultativ mashg‘ulotlarga borishi bo‘yicha bo‘lish mumkin emas.
2.
Sinflanish a’zolari hajmi butun tasniflanayotgan sinf hajmiga aynan 
teng bo‘lishi lozim. Bu degani, masalan, barcha uchburchaklarni burchaklarining 
kattaligi bo‘yicha o‘tkir burchakli, to‘g‘ri burchakli, o‘tmas burchakli 
uchburchaklarga bo‘ldik – unda bu asos bo‘yicha boshqa xech qanday uchburchak 
bo‘lmasligi kerak. 
3.
Xar bir ob’ekt faqat bir quyisinfga tushishi mumkin holos. Masalan, 
barcha butun sonlarni juft, toq va sodda sonlarga sinflash mumkin emas. Chunki 
bunda 5, 7, 11 va boshqa sonlar bir vaqtning o‘zida ikki sinfga tushib qoladi – ular 
ham toq, ham sodda sonlar. 
4.
Sinflanish a’zolari o‘zaro bir-birini istisno qilishlari kerak; bu degani, 
ulardan xech biri boshqasining hajmiga kirmasligi kerak. Masalan, ilmiy kitoblarni 
monografiyalar, darsliklar, ma’lumotnomalar va matematika bo‘yicha kitoblarga 
bo‘lish mumkin emas. 
Matematika bo‘yicha kitoblar monografiya ham, darslik ham, ma’lumotnoma 
ham bo‘lishi mumkin. 
5.
Quyisinflarga bo‘lish uzluksiz bo‘lishi kerak, ya’ni eng yaqinda 
bo‘lgan quyi sinfni olish kerak va uzoqroqdagi bo‘lgan quyisinfga sakrab ketmaslik 
kerak. Aytaylik, tadqiqotlarni fizika, ximiya, biologiya, ekologiya va xokazolar 
sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin, lekin ximiya, biologiya, ekologiya 
va elektrodinamika (fizika bo‘limi) sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin 
emas. Sababi, oxirgi holatda biz eng yaqin bo‘lgan quyisinf (fizika)dan uzoqroqdagi 
bo‘lgan quyisinf – fizikaning bir bo‘limiga “sakrab” ketdik. 
Yana shuni qo‘shib qo‘yish mumkin-ki, ob’ektlar, xodisalar, jarayonlarning 
aynan bir sinfiga turlicha asos-belgilar bo‘yicha turlicha sinflanishlar qo‘llanishi 
mumkin. Chunonchi, mebel quyidagicha sinflanishi mumkin: 
-
o‘zi tayyorlangan material asosi bo‘yicha: yog‘ochli, metalli, plastmassali 
va xokazo; 
-
dizaynining uslubi asosi bo‘yicha: klassik, ampir, viktorian, modern va 
xokazo; 
-
rangi asosi bo‘yicha: qora, oq, jigarrang va xokazo; 
-
funksional mo‘ljallanishi asosi bo‘yicha: stollar, stullar, shkaflar va xokazo. 
Ya’ni, aynan bir ob’ektlar ko‘pgina asos bo‘yicha sinflanishi mumkin. 
Ishning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonida tadqiqotchi ko‘pincha 
“mantiqiy ayrilish”ga duch keladi – “A” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “B” 


35 
yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “S” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin. 
Bunday “ayrilish”lar tadqiqotchining yo‘lida ko‘p uchraydi, barchasini o‘tib 
chiqishga, tabiiy-ki, uning vaqti yo‘q, bunga uning butun xayoti ham yetmaydi. 
Shuning uchun tadqiqotchi asosiy, istiqbolli deb hisoblagan yagona yo‘l tanlanadi. 
Agar “ayrilish” butun ish uchun prinsipial ahamiyatga ega bo‘lsa, bunday holatlarda 
- nima uchun bu yo‘nalish tanlanganini asoslab berish lozim bo‘ladi. Lekin “boshqa 
yo‘nalish nega tanlanmadi”, deb o‘zini oqlab o‘tirish ham kerak emas. Chunki ilmiy 
ishlar mantiqini barpo qilish tajribasiga ega bo‘lgan hamma ilmiy xodimlar bunday 
“mantiqiy ayrilishlar” xaqida o‘z tajribasidan biladilar, va bunday tanlov, agar u 
asoslangan bo‘lsa, tabiiy hisoblanadi. 
Ko‘pincha tadqiqotchi o‘z mantiqiy tuzilmalarini turlicha sinflashlar 
bo‘yicha, turlicha jixatlarda taqsimlash lozim bo‘lgan vaziyatga to‘qnash keladi. Va 
bu yerda har bir tadqiqotchi albatta boshi berk ko‘chaga (tupikka) duch keladi – 
qanday qilib bu barcha jixatlarni takrorlashlarsiz ta’riflash mumkin? Lekin buni 
amalga oshirib bo‘lmaydi! Endi - bir jixat, bir sinflanish asosiy deb qabul qilinadi, 
boshqalar bo‘yicha material esa ichida bayon etiladi, ya’ni bunda anchagina 
mazmun boyligi yo‘qotiladi. Boshqa yo‘l yo‘q. 
Va nixoyat, qayd etish lozim-ki, turli asoslar (bu asoslarni ajratish uchun o‘z 
navbatida boshqa asoslar mavjud) bo‘yicha sinflanishlar majmui 

Download 0,81 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish