4-мавзу. Солиқларнинг иқтисодий моҳияти

Солиқларнинг моҳиятини тушунишга ёрдам берувчи учта тавсифни келтириб ỹтайлик:

1. 
   Солиқ тỹловчи пулнинг у ёки бу суммасини давлатга тỹлар экан, бунинг эвазига бевосита бирон-бир товар ёхуд хизмат олмайди. Алоҳида олинган солиқ тỹловчи томонидан тỹланган солиқ миқдори билан у истеъмол қиладиган ижтимоий неъматлар ỹртасида тỹғридан тỹғри боғлиқлик мавжуд бỹлмайди. Худди ана шу хусусиятига кỹра солиқ нархдан (товар ёки хизматларни иҳтиёрий истеъмол қилганлиги учун тỹланадиган ҳақ сифатида) рухсатнома (лицензия)лар ва воситачилик йиғимларидан фарқ қилади, чунки булар мажбурий ёки иҳтиёрий тỹловлар хисоблансада, бироқ ҳамма вақт ҳукумат томонидан кỹрсатилган хизматдан муайян фойда (наф) кỹрилиши билан боғлиқдир.
   
2. 
   Солиқлар мажбурий тỹловлар ҳисобланади. Солиқларнинг тỹла ва ỹз вақтида тỹланиши учун жавобгарлик солиқ тỹловчилар зиммасига юкланган бỹлсада, улар иҳтиёрий эмас, мажбурий равишда тỹлайдилар, давлат солиқ тỹлашдан бỹйин товлаганларни қаттиқ жазолайди.
   
3. 
   Давлат фойдасига солиқ тỹлаш орқали даромаднинг аввалдан белгилаб қỹйилган, энг муҳими, қонуний тартибда кỹзда тутилган қисми ундириб олинади.
   

Кỹпгина давлатларнинг, жумладан, ỹзбекистоннинг ҳам қонунларида солиқларни белгилаш ва уларнинг ҳажмларини аниқлашга фақат олий қонун чиқарувчи ҳокимият ёки унинг томонидан ваколат берилган органлар ҳақлидирлар, деб мустаҳкамлаб қỹйган. ỹзининг хоҳиш истагига қараб янги солиқлар белгилаш ёки уларнинг ҳажмларини аниқлашга ҳеч кимнинг ҳаққи йỹқ. Тỹловларнинг қонуний, очиқ-ойдин хусусиятга эга бỹлиши солиқларнинг бош тавсифидир.
Солиқларнинг бир нечта асосий функциялари мавжуд:
1. Солиқларнинг асосий функцияси фискал (лотинча fiscus сỹзидан келиб чиққан бỹлиб, ғазна деган маънони англатади) хусусиятга эга эканлигидир. Бу ỹринда функциянинг моҳияти шундан иборатки, солиқлар ёрдамида давлатнинг молия ресурслари ҳосил қилинади ҳамда давлат фаолият кỹрсатиши учун моддий шароит яратилади, ҳозирги вазиятда эса бутун бозор хỹжалиги тизими ишлаб туриши учун моддий имконият вужудга келтирилади. Солиқлар орқали корхоналар ва фуқаролар даромадининг бир бỹлагини давлат аппаратини, мамлакат мудофаасини, ноишлаб чиқариш соҳасининг умуман ỹз даромадлари манбаига эга бỹлмаган қисмини (кỹпгина маданият муассасалари, жумладан, кутубхоналар, архивлар ва бошқалар) ёки лозим даражада ривожланиши таъминлаш учун ỹзининг маблағи етишмайдиган тармоқларни (фундаментал кутубхона, театрлар, музейлар, кỹплаб ỹқув юртлари ва ҳоказо) сақлаб туриш мқсадида ундириб олиш жараёни рỹй беради.