4-mavzu sifat, son so’z turkumlari (2 soat) reja

SANOQ SON
Sanoq sonlar eski o`zbek tilida ham tuzilishi jihatdan sodda va tarkibli bo`lgan. .
Ma’lumki, hozirgi o`zbek tilida 2, 7, 8, 9, 30, 50 sonlari tarkibidagi o`rtada kelgan undosh ikkilanadi: ikki, yetti, sakkiz, to`qqiz, o’ttiz, ellik. Eski o`zbek tilida esa yozuvda bir belgi bilan berilgan bo`lib, o`rniga qarab ikki xil talaffuz qilingan: iki//ikki, yeti//yetti, sekiz//sekkiz, to’quz//to’qquz, o’tuz//o’ttuz, elik//ellik.
20 soni XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarda asosan yigirmi formasida oxirgi unlisi [i] bilan qo`llangan. XV asr va undan keyingi davrlarga oid yodgorliklarning ayrimlarida yigirmi oxirgi unlisi [i] bilan, ayrimlarida yigirma oxirgi unlisi [a] bilan uchraydi.
20 soni o`rxun-yenisey va qadimgi uyg`ur tili yodgorliklarida ham yigirmi formasida oxirgi unlisi [i] bilan yozilgan. Mahmud Koshg`ariyning ko`rsatishicha, XI asr tilida asosan yigirma formasida oxirgi unlisi [a] bilan berilgan bo`lib, ba’zan yigirmi formasida oxirgi unlisi [i] bilan ham talaffuz qilingan (Qar.: MK, III, 55-bet).
50 soni XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarning ayrimlarida oxirgi undoshi tushib qolgani holda eli (elli) formasida ham qo`llangan. Mas: alti yuz eli iki (Taf., 118 b), to’quz yuz eli to’quz (Taf., 108 a), yetti yuz elli to’rt (MN, 312 a).
50 sonining eli (elli) formasida qo`llanishi ozarbayjon, turk va boshqa o`g`uz guruhidagi turkiy tillar uchun xarakterli.
80, 90 sonlari sekiz, to’quz sonlariga o’n sonining qo`shilish yo`li bilan hosil bo`lib (sekiz o’n, to’quz o’n), saksan, to’qsan formalari keyingi davrlarda vujudga kelgan. Sekiz o’n, to’quz o’n formalari qadimgi uyg`ur tili yodgorliklarida qo`llangan. «Devonu lug`otit turk»da ham ko`rsatilgan (Qar.: MK, I tom, 410-bet).
Eski o`zbek tilida sanoq sonlarning kattalari tuman va lak bo`lib, oldidan, albatta, kichik miqdordagi sonlar birga keladi. Mas: Bir tuman xalq qirildi bari (ShN) Bir lak afg`an yig’ilibdur (BN, 468).
Yozma yodgorliklarda tuman birmuncha faol qo`llangan bo`lib, lak kam uchraydi. Qadimgi yodgorliklarda esa lak uchramaydi.
Sanoq sonlar eski o`zbek tilida ham maxsus morfologik belgisi (yasovchi affikslari) bo`lmasligi bilan xarakterlanadi va sonning boshqa turlarini hosil qilishda asos bo`ladi.