4-мавзу: Ўрта осиёдаги темурийлар давригача бўлган ва темурийлар давридаги иқтисодий ғоялар

 
3. Амир Темур давридаги иқтисодий ғоялар 
 
Амир Темур (1336-1405) давлат ва иқтисодиѐтни бошқаришда ўзига хос 
мактаб яратганди. Соҳибқирон давлатида девони бузург (бош вазир) дан 
ташқари ҳар бир вилоятда Девон дейилувчи бошқарма бўлган. У давлатнинг 
буткул ишларини: солиқ йиғиш, тартиб сақлашни, ижтимоий бинолар - 
бозорлар, ҳаммомлар, йўллар, сув иншоотлари тармоқларини назорат қиларди. 
Халқнинг хулқ-атвори кузатиб туриларди. Унинг ходимлари вақти-вақти билан 
сўроқ, текшириш, тафтиш ва тергов ишларини олиб боришарди. Айниқса, 
тошу-тарози тўғрилиги, одил баҳо текширилган, қаллоб ва товламачилар 
қатъий жазоланган, энг муҳими бу иш тўппа-тўғри бозорда, халқ олдида амалга 
оширилган. Савдогарларга олиб келинган мол устига 10 фоизгача нарх қуйиш 
мумкин бўлган. Темур салтанатини идора қилиш учун турли вазирлар фаолият 
кўрсатган. Шундай вазирлардан биринчисига ер солиқлари, бож, ўлпон-солиқ 
ундириш ҳамда миршаблик юмушларини бошқариш юклатилган. Бу вазир 
мамлакатдаги муҳим ишларни, кундалик муаммоларни ҳал қилган, раият 
аҳволини кузатган, вилоятлардан олинган ҳосил, солиқ, ўлпонларни 
тақсимлаган.
Иккинчи вазир сипох вазири ҳисобланиб, сипохийларнинг маошлари ва 
танхо (бу ерда - тожу-тахт учун қилган хизматлари эвазига бериладиган инъом 
маъносида)ларни бошқарган.
Учинчи вазир эса эгасиз қолган, ўлиб кетган ва қочганларга тегишли 
молларни, келиб-кетаѐтганлар, савдогарлар мол-мулкидан олинадиган закот ва 
божларни, мамлакат чорвасини бошқариб, буларнинг барчасида тўпланган 
даромадларни омонат тарзида сақлаган. Агар ғойиб бўлганлар ва вафот 
этганларнинг мол-мулки бўлса, уларни ўз меросхўрларига топширган.
Тўртинчи вазир салтанат ишларини юритувчи вазир бўлиб, у салтанатдаги 
жами идораларнинг кирим-чиқимлари, хазинадан сарф қилинган ҳаражат, хатто 
отхона ва саройдаги бошқа жонзотларга қилинган ҳаражатлардан огох бўлиб 
борган. Вазирлар Девонбегига буйсунган.
А.Темурнинг давлат ва иқтисодиѐт соҳасидаги асосий фикрлари «Темур 
тузуклари»да тўла баѐн этилган. Тузуклар Амир Темурнинг 1342-1405 йиллар 
оралиғидаги фаолиятини акс эттиради ва икки қисмдан (мақоладан) иборат. 
Биринчи қисмда асосан ягона давлат барпо этиш, уни мустаҳкамлаш, қўшни 
(27) юрт ва мамлакатларни забт этиш масалалари ѐритилган бўлса, иккинчи 

---

4 
қисмда соҳибқирон номидан айтилган ўзига хос васият, панд-насиҳат, турли 
соҳалардаги, шу жумладан ижтимоий-иқтисодиѐтга оид фикр-мулоҳазалар 
келтирилган.
А.Темур мамлакатда гадойлар бўлмаслиги керак, деган қатъий қоидага амал 
қилган ва унинг йўлини ҳам белгилаб берган. Гадойларнинг барчаси тўпланган 
ва уларга бир йиллик керакли емиш, кийим-кечак берилган, уларни бирор 
фойдали иш билан шуғулланишга жалб этилган. Одатда, кўпчилик гадойликни 
тарк этиб, бирор фаолият билан кун кўрган. Гадойликни тарк этмаганлар қул 
қилиб сотилган ѐки мамлакатдан чиқариб юборилган.