4-Mavzu. Ommaviy qirg’in qurollar, ularning ta`sir xususiyatlari va talafotlari. Reja

Yadroviy shikastlanish o’chog’i. Yadroviy shikastlanish o’chog’i deganda - yadroviy portlashda hosil bo’luvchi birlamchi va ikkilamchi ta’sir omillari oqibatida katta miqyosda odamlarni, uy hayvonlarini va o’simliklarni zararlanishi hamda inshootlarning buzilishi, kommunal-energetik tizimlarning izdan chiqishi kuzatiladigan hudud tushuniladi.
Yadroviy shikastlanish o’chog’ining o’lchami, qurolning quvvatiga, portlash turiga, portlatilgan joy rel’efiga, metereologik sharoitlarga va qurilishlarning himoyalash xususiyatlariga bog’liq. Masalan, qurilishlari zich joylashgan aholi yashash joylarida tolafat butun hudud bo’yicha, agar inshootlar bir-biridan katta masofada joylashgan bo’lsa, u holda katta miqyosdagi tolafat faqat qurol portlatilgan hududda kuzatilib, undan uzoqroqdagi joylarda esa kamroq tolafat kuzatiladi.
Yer yuzasi tekis bo’lgan hududlarda, yadroviy shikastlanish o’chog’ining chegarasi, to’lqin zarbasi omilining front bo’yicha ortiqcha bosimning radiusiga nisbatan 0,1 kgs/sm² (10 KPA) bilan belgilanishi qabul qilingan.
Turar joy inshootlari va qurilishlarning shikastlanish darajalariga ko’ra yoki to’lqin zarbasining front bo’yicha ortiqcha bosim qiymatiga ko’ra yadroviy shikastlanish o’chog’i nisbatan 4 ta hududga: to’liq, kuchli, o’rtacha va kuchsiz buzilishlarga bo’linadi (1-rasm).

1 – rasm. Yadroviy shikastlanish o’chog’ining sxemasi

aslahasi portlatilganda hosil bo’ladigan ichki energiya odatda, quyidagi ta’sir omillariga sarflanadi: jumladan:

1. 
   to’lqin zarbasi
   
2. 
   yorug’lik nurlanish
   
3. 
   o’tuvchi radiatsiya nurlanish
   
4. 
   radioaktiv zarrachalar
   

e) elektromagnit impuls
To’lqin zarbasi - yadro aslahasining asosiy shikastlantiruvchi omillaridan biri hisoblanadi. To’lqin zarbasi deganda yuqori haroratli, tovush tezligidan yuqori tezlikka ega bo’lgan siqilgan muhit tushuniladi. Qurolni portlatilgan muhitiga qarab, u havodagi, suvdagi va yerdagi to’lqin zarbalariga bo’linadi.
Havodagi to’lqin zarbasining kuchi portlatish o’chog’idan uzoqlashishi bilan kuchsizlanib boradi. Masalan, 1000 m. ga 1,4 soniyada, 2000 m. ga 4 soniyada, 3000 m ga 7 soniyada, 5000 m ga 12 soniyada yetib keladi. Demak, bulardan ko’rinadiki, yadro qurolini portlash belgisini ko’rgan har bir fuqaro to’lqin zarbasi omili kelguncha bekinuvchi inshootlarga yetib borib, saqlanishlari mumkin. To’lqin zarbasining shikastlantiruvchi ta’sirining asosiy ko’rsatkichi uning ta’sir yo’lida ortiqcha bosimni hosil bo’lishidir. Ortiqcha bosim DR-to’lqin zarbasining ta’sir etish yo’lidagi maksimal bosimi bilan me’yoriy atmosfyera bosimi ayirmasiga teng bo’lgan ko’rsatkich bo’lib, u Paskal (Pa)da o’lchanadi. 100 Pak 1 kgs/sm² (1 sm yuzaga 1 kg kuch bilan ta’sir tushuniladi). Yuqori bosim va katta enyergiyaga ega bo’lgan to’lqin zarbasi odamga urilganda, uning bosimi keskin ortib ketib, tasodifan berilgan kuchni eslatadi. Yani bamaylixotir turgan odamga juda qisqa vaqt mobaynida 100 kg li bolg’a bilan to’satdan urgandagi holatga o’xshatish mumkin. Mana bunday ta’sir etishidan to’lqin zarbasi odamlarni, inshootlarni, harbiy texnikalarni va obyektlarni shikastlantiradi. To’lqin zarbasi omilida odamlar bevosita shu omilning ta’siridan hamda bilvosita ta’sirlardan jarohat oladilar. Bilvosita ta’sirlar natijasida inshootlarning buzilgan qismlari, toshlar, singan oynalarni, daraxtlarni va boshqa materiallarni odamlarga kelib tushishidan zararlanadilar. To’lqin zarbasining bevosita ta’siridan odamlar turli darajadagi jarohatlar, kontuziyalanish va o’lim bilan tugaydigan jarohat olish mumkin. Shuning uchun to’lqin zarbasi ta’siridan engil, o’rtacha, og’ir va juda og’ir jarohatlanish xillari kuzatiladi.
Yengil jarohat DRtk 20-40 KPA (0,2-0,4 kg.s./sm²) bosimda kuzatilib, bunda odam yengil kontuziyaga uchraydi, vaqtincha gapira olmaslik, et uzilish alomatlari kuzatiladi.
O’rtacha jarohat DRtk 40-60 KPA (0,4-0,6 kg.s./sm²) kuzatilib, bunda og’iz-burundan qon ketishi, yuqori miya kontuziyasi, gapira olmaslik va suyaklarning bir-biridan chiqishi kuzatiladi.
Og’ir jarohat DRtk 60-100 KPA (0,6-1,0 kg.s./sm²) bosimda bo’lib, og’iz-burundan qon ketishi, odam uzoq vaqt behush yotishi, suyaklarning bir-biridan chiqishi va ichki organlarga qon ketishi kuzatiladi.
Juda og’ir jarohat ortiqcha bosim DRt 100KPA (> 1,0kg.s./sm²) da kuzatilib, bunda ichki organlarni uzilishi, ichki organlarga qon quyilishi, suyaklarning bir-biridan chiqib ketishi va boshqa dardlar kuzatiladi.
Agar to’lqin zarbasi DRt<10 KPA bo’lsa, u xavfsiz hisoblanib, odam me’yoriy faoliyat ko’rsatish imkoniyatlariga ega hisoblanadi.
Xuddi shularga o’xshab to’lqin zarbasi ta’siridan inshootlar ham turli darajada shikastlanishi mumkin. Albatta, bunda yer ustiga qurilgan inshootlar yer tagiga qaraganda ko’proq shikastlanadi. Bunda agar DRt>40-60 KPA da bo’lsa to’liq, DRt> 20-40 KPA kuchli, DRt> 10-20 KPA o’rtacha va DRt>8-10KPA da kuchsiz jaroxatlanish ro’y beradi.
Havodagi to’lqin zarbasi omili ta’sirida o’rmon hududlari ham shikastlanadi. Agar ortiqcha bosim 50 KPA ortiq bo’lganda o’rmondagi bitta ham daraxt qolmay ag’anaydi, Yani batamom vayron bo’ladi, agar 30-50-KPA bo’lganda daraxtning 60 foizi shikastlanadi. DRt>30-10 KPA bo’lgan holda esa hududda 30 foiz daraxtlar yo’q bo’lib ketadi.
Shuning uchun to’lqin zarbasi omilidan saqlanishning ishonchli omili himoya inshooti (boshpana) hisoblanadi. Mabodo bunday inshootlar bo’lmasa, u holda radiatsiyadan saqlovchi boshpanalardan va tabiiy chuqurliklardan foydalanish mumkin.