4-Mavzu: Mo‘g‘ullar istilosi davrida madaniyatning toptalishi va asta sekin jonlanishi

BADRIDDIN CHOCHIY (1285—1344/45)
Mo‘g‘ullar bosqini tufayli o‘zga yurtlarga bosh olib tarki vatan etgan shoir, adib, olim va mutafakkirlardan biri Badriddin Chochiydir. U Choch (Toshkent)da tavallud topgan, Samarqand va Buxoroda yigitlik yillarini o‘tkazadi, ilm-ma’rifat bilan oshno bo‘ladi. Chochiy 1332-1333-yillarda Makkai mukarramadan qay- tishda Dehlida to‘xtaydi va mo‘g‘ullar zulmi hukm surayotgan o‘z ona Vataniga qaytib kelishga jur’at qila olmasdan o‘sha yerda qolib ketadi. U To‘g‘luq Muhammad saroyida xizmat qilgan. Yozma manbalarga qaraganda, Chochiy Movarounnahrda yashagan kezlarida turkiy tilda she’rlar bitgan va omma orasida shuhrat qozongan edi. U Hindistondagi faoliyati davomida o‘sha davrning asosiy adabiy tillaridan bo‘lgan fors-tojik tilida ijod qilgan. «Tazkirayi Husayniy»da yozilishicha, u 6 ming baytli lirik devon tuzgan. Baxtovorxonning «Me’rotul olam» («Olamning ko‘zgusi») asarida qayd etilishicha, Badriddin Chochiy 35 ming baytli «Shohnoma» asarini yaratgan. Undan bizgacha o‘limidan bir yil muqaddam tuzilgan «Sharhi qasoidi Badri Chochiy» yetib kelgan. Unda 70 dan ziyod qasida, ko‘pgina ruboiylar, qit’a va g‘azallar jamlangan.
Sadriddin Ayniyning fikricha, Badriddin Chochiyning she’rlari juda murakkab usulda bitilgan, atoqli hind olimi, «Riyosul-lug‘at» kitobining muallifi Riyosiddin binni Jaloliddin Mustafo 1256- (1840/41) yilda Badriddin Chochiy asarlarini kitobxonlarga yetkazish maqsadida ularga sharh sifatida «Kashful asror» («Sirlarning ochilishi») asarini yozgan.
Badriddin Chochiy buyuk so‘z san’atkorlaridan biridir. Uning ijodiy durdonalari bo‘lgan asarlari chuqur ijtimoiy-falsafiy mazmuni, yuksak badiiyligi bilan ajralib turadi. Ammo Badriddin Chochiyning ijodi yetarli darajada o‘rganilgan emas.
Shunday qilib, XIII asr va XIV asrning birinchi yarmi tari- ximizning eng og‘ir kechgan davrlaridan biridir. Bu davrda hukm surgan mo‘g‘ullar istilosi va zulmi o‘lkamiz xalqlari hayotida og‘ir iz qoldirdi, madaniy taraqqiyotni bir necha o‘n va yuz yillar orqaga surib yubordi, ammo uni abadul-abad taraqqiyotdan to‘xtatib qola olmadi. Ozodlik hurlik va erkka tashna ulug‘ avlod-ajdodlarimiz mo‘g‘ullar zulmiga qarshi kurashdilar, ma’rifatga, ziyoga va nurga intildilar va nihoyat bosqinchi galalarni Vatanimiz hududidan uloqtirib tashladilar. Jonajon ona tariximizning bu oltin davri ulug‘ bobokalonimiz Sohibqiron Amir Tеmur faoliyati bilan bog‘liqdir.